A. Iwańska. Z Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu, sygn. FIL 00430.
Urodziła się 13 maja 1918 roku w Gardzienicach (powiat krasnostawski) w rodzinie ziemiańskiej o tradycjach artystycznych. Matka, Stanisława z Miłkowskich była poetką. Ojciec, Jan Iwański – adwokatem. Jako dziecko wraz z rodzicami mieszkała w majątku ziemskim w Gardzienicach pod Lublinem, a później w Mikorzynie w Wielkopolsce. W roku szkolnym 1930/31 rozpoczęła naukę w państwowym gimnazjum w Ostrzeszowie, którą w 1931/1932 kontynuowała w Gimnazjum im. Generałowej J. Zamoyskiej w Poznaniu, a od 1933 roku uczęszczała do prywatnego Gimnazjum Wandy Szachtmajerwowej w Warszawie, gdzie w 1936 roku zdała maturę. Jeszcze jako uczennica debiutowała na łamach „Okolicy Poetów” (1935, nr 1) wierszami Dwie maksymy o ostrożności, Serwatułowaty wiersz i Słowa o słowach. Później utwory poetyckie publikowała w „Wiciach Wielkopolskich” (1935-1937) oraz w „Kamenie” (1937-1939). W 1938 roku ukazał się jej pierwszy tom poetycki Wielokąty. Od 1936 roku studiowała filozofię na Uniwersytecie Warszawskim, a w latach 1938-1939 kontynuowała studia na Universitè Libre w Brukseli. Do kraju wróciła w sierpniu 1939 roku. W marcu 1940 roku, gdy rodzina została wysiedlona z Poznańskiego przez Niemców, zamieszkała w Warszawie. Studiowała filozofię na tajnym Uniwersytecie Warszawskim, gdzie w 1941 roku uzyskała tytuł magistra filozofii. Jej profesorami byli Tadeusz Kotarbiński i Władysław Tatarkiewicz. Przez rok prowadziła wykłady z historii etyki na konspiracyjnych kursach tejże uczelni. W 1946 roku nastąpiło uprawomocnienie tajnych studiów na UW. W czasie okupacji niemieckiej pracowała zarobkowo, a także kontynuowała twórczość literacką drukując utwory w konspiracyjnej prasie, antologii Słowo prawdziwe (wiersz Wojna), a w 1941 roku, pod pseudonimem Anna Przeniewska, wydała w podziemnym wydawnictwie Płomienie tomik poezji Wiersze. Od 1940 roku działała w antyniemieckim ruchu oporu w ZWZ i AK. W styczniu 1942 roku została żoną Jana Gralewskiego, filozofa i oficera AK, emisariusza, który zginął śmiercią tragiczną 4 lipca 1943 roku. W powstaniu warszawskim walczyła służąc w Sztabie Dzielnicy Śródmieście-Południe, po jego upadku czasowo przebywała w Stawisku u Iwaszkiewiczów. Po rozwiązaniu AK działała w konspiracji antykomunistycznej od marca do października 1945 roku, najpierw w organizacji NIE (Niepodległość), później WiN (Wolność i Niezawisłość). Mieszkała i pracowała w Poznaniu. Pełniła funkcję kierownika literackiego w „Głosie Wielkopolskim”. W latach 1945-1946 drukowała utwory poetyckie, prozę, artykuły publicystyczne m.in. w „Arkonie”, „Głosie Wielkopolskim”, „Życiu Literackim” „Twórczości” (1947). Jesienią 1946 roku zagrożona aresztowaniem wyjechała do USA, korzystając z pomocy amerykańskiego krewnego, który przebywał w Polsce z ramienia UNRRY (United Nations Relief and Rehabilitation Administration). W Stanach Zjednoczonych rozpoczęła studia doktoranckie na Columbia University. Najpierw jako wolny słuchacz na wydziale filozofii, a od 1947 roku jako asystentka na wydziale socjologii. W 1949 zdała egzamin doktorski, a stopień doktora na tej uczelni uzyskała w 1957 roku na podstawie rozprawy Values in Crisis Situation – Nazi Concentration Camps. W międzyczasie w 1947-1949 pracowała w polskim biurze POLPRESS, a w 1949 Polish Reasearch Information Service. Później wykładała socjologię i socjoantropologię na kilku amerykańskich uniwersytetach i college’ach: w Chicago (1950/1951), Atlancie (1952/1953), Talladega w Alabamie (1953/54). W 1954/1955 uczestniczyła w projekcie badawczym „Slavic Peoples’ Project” (SPP) organizacji Human Relations Area na Yale University. Efektem była zredagowana przez nią monografia Contemporary Poland: Society, Politics, Economy (Chicago 1955), a w 1955/56 otrzymawszy roczne stypendium (Kellog Foundation) prowadziła badania wśród amerykańskich farmerów na północnym zachodzie Stanów Zjednoczonych. W czasie pracy w SPP poznała amerykańskiego geografa dra Philipa Wagnera, którego poślubiła w 1955 roku (rozwiodła się w 1964 roku). W 1957 roku otrzymała azyl polityczny wraz z prawem zamieszkania w USA, a w 1960 przyjęła obywatelstwo amerykańskie. W latach 1959 -1960 mieszkała i pracowała w Chicago, a w roku 1960/1961 za namową męża wzięła udział w programie badawczym „Chiapas Project” w Meksyku, gdzie badała stosunki między Indianami i nie-Indianami. W 1962 roku zamieszkała w Berkeley w Kalifornii, gdzie Philip Wagner otrzymał trzyletni kontrakt. W 1965 roku pracowała jako wykładowczyni na wydziale nauk społecznych w State College w Sacramento. W 1965 roku ustabilizowała się jej sytuacja zawodowa, gdy otrzymała stanowisko profesora na wydziale socjologii State University of New York w Albany, gdzie pracowała do przejścia na emeryturę w 1985 roku. W latach 1968-69 jako ekspertka z ramienia UNESCO uczestniczyła w misji w Chile, oceniając efekty wprowadzonych programów edukacyjnych. W 1973 roku ponownie podjęła badania w Meksyku koncentrując się na problemie emigracji młodych Indian do stolicy (The Truths of Others: An Essay of Nativistic Intellectuals in Mexico, Cambridge 1977). Rozwijając karierę naukową w Stanach Zjednoczonych nie porzuciła twórczości literackiej. Wiersze, prozę literacką oraz artykuły publikowała w paryskiej „Kulturze” (od 1952 roku). Współpracowała także z londyńskimi czasopismami „Oficyna Poetów” (1967-68, 1980) i „Wiadomościami”. Była członkinią Polskiego PEN Clubu oraz Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie. W 1980 została honorowym profesorem Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie (PUNO). Po zamieszkaniu w 1985 roku w Londynie kontynuowała pracę naukową w PUNO jako emerytowana profesor. Po 1989 roku kilkakrotnie odwiedzała Polskę. Zmarła 26 września 1996 roku w Londynie. 18 czerwca 1997 roku jej prochy zostały złożone w kwaterze pułku AK „Baszta” na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.
Twórczość:
Poezja:
Wielokąty, Księgarnia F. Hoesick, Warszawa 1938.
Wiersze [pod pseudonimem Anna Przeniewska], podziemne Wydawnictwo Płomienie, Warszawa 1941.
21 wierszy, b.w., Chicago 1958.
Niektóre, Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1991.
Proza:
Świat przetłumaczony, Instytut Literacki, Paryż 1968.
Karnawały, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1980.
Wojenne odcinki. Warszawa 1940-1943, (współautor J. Gralewski), Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1982; wyd. 2 Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1990.
Ucieczki, Polska Fundacja Kultury, Londyn1983.
Niezdemobilizowani – powieść (Poznań-Warszawa 1945-1946), Wydawnictwo Głos (drugi obieg), Warszawa 1987; nast. Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1988.
Baśń amerykańska, Aneks, Londyn 1988.
Właśnie tu! Rzecz o dziewiętnastowiecznym Jean Marie Guyau i dwudziestowiecznej sobie samej, Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1992.
Potyczki i przymierza. Pamiętnik 1918–1985, Gebethner i Ska, Warszawa 1993.
Kobiety z firmy. Sylwetki pięciu kobiet z AK pracujących w wywiadzie i kontrwywiadzie, Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1995.
Tylko trzynaście. Wojenne opowiadania, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1996.
Redakcje:
Fale emigracji polskiej. Zbiór prac przygotowanych w związku z Sympozjum odbytym w Londynie w dniu 24-go lutego, 1990, Polski Uniwersytet na Obczyźnie, Londyn 1990.
Redefinicje, Polski Uniwersytet na Obczyźnie, Londyn 1992.
Prace naukowe [wybór]:
Purgatory and utopia: a Mazahua Indian village of Mexico, Schenkman Publishing Company, Cambridge 1971; tłum. na j. hiszpański: Purgatorio y utopía: una aldea de los indígenas mazahuas; prefacio Sol Tax; traducción Héctor David Torres, SEP, Mxico 1972.
The Truths of Others: An Essay of Nativistic Intellectuals in Mexico, Schenkman Publishing Company, Cambridge 1977.
Exiled Governments: Spanish and Polish: an Essay in Political Sociology, MA: Schenkman Publishing Company, Cambridge 1981.
British American Loyalists in Canada and U.S. Southern Confederates in Brazil: Exiles from the United States, Edwin Mellen Press, Leviston 1993.
Polish Intelligentsia in Nazi Concentration Camps and American Exile: A Study of Values in Crisis Situations, Edwin Mellen Press, Leviston 1993.
Antologie:
263 [Dwieście sześćdziesiąt trzy] Keewatin Ave: wiersze dla Wacława Iwaniuka, oprac. red.: H. Wójcik, Berlin: Mordellus Press; Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie, Toronto 1999 (wyd. 2).
Podróż w głąb pamięci: o Wacławie Iwaniuku szkice, wspomnienia, wiersze, red. J. Wolski, H. Wójcik, E. Zyman, Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie, Toronto 2005.
Nagrody i odznaczenia:
Nagroda Fundacji im. Kościelskich (1974)
Nagroda Związku Polskich Pisarzy na Obczyźnie (1983)
Nagroda Fundacji Alfreda Jurzykowskiego (1995)
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1989).
Charakterystyka twórczości:
Aktywność twórcza Alicji Iwańskiej obejmowała utwory literackie (poezję, prozę), artykuły, które pisała w języku polskim, oraz prace naukowe w języku angielskim i hiszpańskim. Debiutowała na łamach „Okolicy Poetów” w 1935 roku wierszami Dwie maksymy o ostrożności, Serwatułowaty wiersz i Słowa o słowach. Pierwszą wydaną książką był tomik Wielokąty (1938), który zawierał młodzieńcze utwory poetyckie, powstałe w wolnej Polsce. Kolejny, Wiersze (1941), podpisany pseudonimem Anna Przeniewska, ukazał się w okupowanej przez Niemców Warszawie. W Chicago poetka wydała tom 21 wierszy (1958). Później stopniowo w jej twórczości literackiej zaczęła dominować proza. Ostatni tom poezji, zatytułowany Niektóre (1991), był wyborem z ponad pięćdziesięcioletniego okresu twórczości i gromadził utwory ułożone w pięć cykli (Przed wojną, Wojna, Dalszy ciąg, Ameryka, Europa). Odpowiadały one kolejnym etapom życia autorki i związanym z nimi doświadczeniom oraz odzwierciedlały, dokonujące się stopniowo, przemiany języka poetyckiego. Młodzieńcza wrażliwość znalazła wyraz w fascynacji warstwą brzmieniową języka, skłonnością do oryginalnych zestawień słownych (Pranie, Jerozolima, Burza), sięganiu po regularną strofikę (np. dystych). Wraz w wybuchem wojny i pojawieniu się w poezji motywów z nią związanych (Wojna, Śmierć, Nalot 1944), a także eksponujących problem walki o wolność w opozycji antykomunistycznej (Nasz okręg, Wolność, Zdrada) nastąpiła zmiana w obrębie planu wyrażania, dostrzec można odejście od tendencji estetyzujących, „sprozaizowanie” języka, kondensację treści. Powojenna emigracja Iwańskiej do USA znajduje odzwierciedlenie w pojawieniu się nowych tematów w jej twórczości. Wśród wierszy są takie, które są krytycznym spojrzeniem na Amerykę jako kraj kontrastów, niepozbawione publicystycznych akcentów (np. Sacramento), ale też utwory reprezentujące lirykę osobistą, refleksyjną, poświęcone upływowi czasu, przemijaniu (Świerk).
Spośród utworów prozatorskich Iwańskiej w wydaniu książkowym jako pierwsza ukazała się powieść Świat przetłumaczony (1968). Wraz z trzema innymi – Karnawały (1980), Ucieczki (1983), Baśń amerykańska (1988) – współtworzą grupę tekstów, które związane są z emigracyjnymi doświadczeniami pisarki, pracą na amerykańskich uniwersytetach, socjologiczno-antropologicznymi badaniami naukowymi w Meksyku. Te ostatnie stały się silnym impulsem twórczym. Zwraca uwagę szczególna strategia pisarska charakteryzująca emigracyjną prozę Iwańskiej, polegająca na łączeniu elementów autobiograficznych i fikcyjnych oraz stosowaniu pierwszoosobowej narracji. Akcja dwóch autobiograficznych powieści Świat przetłumaczony oraz Ucieczki rozgrywa się w Meksyku. Prozaiczka osobiste doświadczenia, jakie zdobyła podczas badań terenowych w tym kraju, przetworzyła na materiał literacki. Postać pierwszoplanowej bohaterki, a zarazem narratorki, jest kreowana w podobny sposób we wszystkich utworach prozatorskich. Każdorazowo jest nią emigrantka z Polski, naukowczyni pracująca w Stanach Zjednoczonych, specjalizująca się w socjoantropologii. W powieściach Świat przetłumaczony oraz Ucieczki pisarka przedstawiła codzienność pierwszoplanowej postaci, która, stosując w pracy badawczej obserwację uczestniczącą, przez pewien czas mieszkała wśród plemienia meksykańskich Indian. Światu przetłumaczonemu nadała prozaiczka postać dziennika z rocznego pobytu bohaterki w Meksyku. Autorka ukazuje codzienne życie Indian, przybliża ich kulturę, niemniej nazwy plemion i miejscowości zostały zmienione. Przedmiotem socjologiczno-antropologicznych badań są relacje międzykulturowe społeczności Indian i nie-Indian (Ladinów). Wszak złożona struktura społeczeństwa meksykańskiego jest wypadkową burzliwej historii kraju, który został podbity przez hiszpańskich kolonizatorów. Niektóre wydarzenia z historii rdzennych mieszkańców Meksyku zostały zestawione z wydarzeniami z historii Polski. Iwańska, zgodnie z tytułem utworu, stosuje socjotranslatologię (termin Ewy Rajewskiej), stara się „tłumaczyć” i zrozumieć jedną kulturę porównując ją z inną. Ważne miejsce w powieści zajmują także problemy egzystencjalne, wobec których staje bohaterka-emigrantka. Kreowane przez Iwańską pierwszoplanowe postacie łączy zainteresowanie tym, co dzieje się w ojczyźnie, którą opuściły. W Świecie przetłumaczonym tematem rozważań są losy wojennych i powojennych emigrantów z Polski, zmagających się, podobnie jak narratorka, z niełatwym doświadczeniem życia na obczyźnie. Natomiast w Ucieczkach pojawiają się aluzje do sytuacji w Polsce po 1956 roku. W powieści tej sportretowana została także międzynarodowa grupa naukowców, reprezentująca różne kręgi kulturowe i zróżnicowane typy ludzkie. Środowisku akademickiemu prozaiczka poświęciła powieść Baśń amerykańska. Utwór, będąc zbeletryzowanym fragmentem biografii pisarki, reprezentuje odmianę powieści uniwersyteckiej z charakterystycznymi dla niej cechami. Miejscem akcji jest przestrzeń campusu w niewielkim mieście Northfield, którego pierwowzorem był Stanowy Uniwersytet Nowojorski w Albany, gdzie Iwańska pracowała w latach 1965–1985. Powieść jest satyrą na amerykański model szkolnictwa wyższego i środowisko akademickie.
Prozaiczka w autobiograficznych powieściach podejmuje także temat związany z doświadczeniem emigracji. Kreuje portrety bohaterek, które jako emigrantki (później migrantki) przyjęły postawę outsiderek (Ucieczki, Baśń amerykańska). Nie zdołały się wtopić w międzynarodowe środowiska naukowców, starając się zachować wewnętrzną niezależność. Ta postawa wynikała między innymi z krytycznego stosunku wobec kultury amerykańskiej. Pierwszoplanowe postacie w prozie Iwańskiej odrzucają zakorzenienie, wybierają „życie tułacze, życie w podróży” jako jedynie możliwy wariant egzystencji. Bliska jest im postawa nomadek. Pogodziły się z koniecznością przygodnego jedynie zamieszkiwania na kolejnych „postojach” (słowo to w Ucieczkach, czy w późniejszej Baśni amerykańskiej występuje wielokrotnie), bez możliwości zakorzenienia, by, gdy tylko nadejdzie odpowiedni moment, wyjechać z Ameryki.
Kolejnym, wyraźnie zarysowującym się w twórczości pisarki kręgiem tematycznym jest II wojna światowa. Dla generacji, do której należała Iwańska, była ona przeżyciem pokoleniowym, wydarzeniem, które odcisnęło piętno na jej biografii i twórczości. Do tematu tego będzie wracała wielokrotnie, sięgając po różne formy gatunkowe, należące zarówno do literatury fikcjonalnej, jak i dokumentu osobistego. Poza tomikiem Wiersze, wydanym w konspiracyjnym wydawnictwie Płomienie w 1941 roku, pozostałe teksty, które powstawały w okresie hitlerowskiej okupacji, w wydaniu książkowym ukazały się wiele lat po zakończeniu wojny, a wśród nich poetycko-prozatorski dwugłos pisarki i jej męża, Jana Gralewskiego, zatytułowany Wojenne odcinki. Warszawa 1940-1943 (Londyn 1982). Tom składa się z ocalonych z kataklizmu II wojny światowej, zróżnicowanych gatunkowo tekstów, umownie nazywanych „odcinkami”, które młodzi małżonkowie przekazywali sobie wzajemnie, by utrwalić wojenne nastroje, dzielić się przemyśleniami, emocjami. Przybierały one różne formy: listów, krótkich esejów, notatek, fragmentów, wierszy. Zebrane zostały w jednym tomie, zredagowane i opatrzone komentarzami autorki. Odtwarzały w jakiejś mierze klimat wojennej Warszawy, ale są wśród nich także listy z okresu działalności Gralewskiego jako emisariusza, a więc jego pobytu we Francji, później w obozie koncentracyjnym w Hiszpanii, a ostatnie z Gibraltaru, gdzie zginął tragicznie. Przy czym należy dodać, że „odcinki” były pisane z myślą o publikacji. Natomiast w latach 90. XX wieku został wydany zbiór krótkich utworów prozatorskich Tylko trzynaście. Wojenne opowiadania (Londyn 1996). Trzy z nich wydrukowano w czasopismach krajowych w latach 1945-1947, jeszcze przed wyjazdem pisarki do Stanów Zjednoczonych, kolejne cztery opublikowała Iwańska w pismach emigracyjnych w latach 1968-1993, pozostałe ukazały się po raz pierwszy we wspomnianym tomie. Wszystkie poddane zostały zabiegom redakcyjnym autorki, która po latach dokonała w nich pewnych zmian. Tom prozy w całości został zdominowany przez tematy związane z II wojną światową. Prozaiczka przedstawiła w nim okupacyjną rzeczywistość Warszawy. Opowiadania oddają atmosferę lęku, niepewności w związku z opresyjnymi działaniami hitlerowców, masowymi egzekucjami, wszechobecną śmiercią, tak zbiorową, jak i indywidualną, szczególną sytuację Żydów (Żywe srebro), ale też ukazują odwagę mieszkańców i chęć walki z okupantem (Katusia Cynk). W kilku utworach obecne są wątki obrazujące działalność ruchu oporu wobec niemieckiego okupanta, między innymi pracę kontrwywiadu AK, czyli „firmy” (Orgia, Kontakty, Biuro Kontroli Ruchu), ale też przedstawiają niejednolite postawy i zachowania Polaków w sytuacjach granicznych, zagrożenia życia, odtwarzają tragizm pojedynczych ludzkich losów naznaczonych śmiercią (Katusia Cynk), a także odnotowują obecność w społeczeństwie konfidentów współpracujących z Niemcami oraz przedstawiają mroczne sceny ich śmierci z rąk antyhitlerowskiego podziemia (Katusia Cynk, O człowieku który nie przemilczał). Wśród utworów są też takie, których fabuły zawierają elementy humoru i groteski (Ewakuacja aparatu). Tom zamykają opowiadania, w których autorka podjęła temat powstania warszawskiego (Szczęśliwa Antygona, Państwo) oraz dalszych losów łączniczek AK, ocalałych z powstania warszawskiego (Państwo). Ów zryw był ważnym etapem w działalności podziemnego państwa polskiego, ale miał też decydujące znaczenie dla mieszkańców stolicy. Podczas pobytu w USA Iwańska tworzyła kolejne utwory, w których podejmowała temat II wojny światowej. W 1980 roku wydała powieść Karnawały (Londyn), w której narratorka, a zarazem bohaterka, w latach 70. wraca wspomnieniami do wojennej przeszłości, przynależności do AK, powstania warszawskiego. W nieoczywisty i zaskakujący sposób pisarka łączy w utworze historię własnej generacji, której reprezentantką jest narratorka i jej przyjaciółki z konspiracji (po wojnie emigrantki rozproszone po różnych kontynentach), z losami ich córek, z których dwie angażują się w toczące się w Chile walki, każda reprezentując odmienne postawy i organizacje, także o terrorystycznym charakterze. Jedna z bohaterek ginie w starciach z policją. Problematyka utworu dotyczy postaw generacji matek i córek, ich zaangażowania i różnych motywacji, które nimi kierują, w walce o szeroko rozumianą wolność.
Za kontynuację wątku udziału Iwańskiej i pokolenia, do którego należała, w walce o niepodległość najpierw w strukturach AK, a po zakończeniu wojny w organizacji WiN (Wolność i Niezawisłość) można uznać utwór Niezdemobilizowani (Poznań-Warszawa 1945-1946) – 1987 r. Podobnie jak inne powieści prozaiczki ta sytuuje się na pograniczu fikcji i autobiografii, przez samą autorkę określana jest powieścią z kluczem. Burzliwy i tragiczny czas, jakim dla represjonowanych żołnierzy AK były lata 1945-1946, został przedstawiony z wąskiej perspektywy pierwszoosobowej narratorki, a zarazem głównej postaci utworu i jej przyjaciółki Agaty. Obydwie kobiety po zakończeniu II wojny światowej zaangażowały się w działalność antykomunistycznego podziemia podążając za dowódcą z czasów wojny i służby w AK – Błyskiem. Powieść wycinkowo ukazuje powojenną rzeczywistość (najpierw w Poznaniu, a później w Warszawie), ograniczanie swobody wypowiedzi przez cenzurę (bohaterka jest kierownikiem literackim w „Dzienniku Poznańskim”), represje władz komunistycznych wobec przeciwników politycznych. Aresztowanie bezpośredniego dowódcy, Błyska, skutkuje wyjazdem bohaterki do stolicy, gdzie bierze udział w likwidacji skrytek AK z okresu II wojny światowej w swoim dawnym mieszkaniu, dostarcza także paczki do więzienia represjonowanym przez komunistyczne władze. Fragmenty warszawskie ukazują obraz zniszczonego miasta, problemy mieszkaniowe, aprowizacyjne ludności wracającej do stolicy, nastroje społeczeństwa, ale też różnorodne postawy Polaków wobec nowej władzy. Natomiast w dokumentarnej książce Kobiety z firmy. Sylwetki pięciu kobiet z AK pracujących w wywiadzie i kontrwywiadzie (Londyn 1995), prozaiczka nakreśliła portrety pięciu kobiet, które w czasie wojny walczyły w strukturach AK. Teksty powstały na podstawie dokumentów, wywiadów, czasami wielokrotnych rozmów z bohaterkami (wszystkie one bowiem przeżyły wojnę), dopełniają je zdjęcia każdej z kobiet. Pisarka nakreśliła historie ich życia znacznie wykraczając poza okres okupacji i walki zbrojnej, poszukując odpowiedzi na pytanie, co je ukształtowało i zadecydowało o funkcjonowaniu w strukturach wywiadu i kontrwywiadu AK. Temat podjęła dlatego, by, jak pisze we wstępie, podważyć „mętny i obraźliwy”, jej zdaniem, stereotyp kobiety z wywiadu postrzeganej jako „Mata Hari”. Bohaterkami były Wanda Namysłowska-Michałowska, Zofia Butrym, Danuta Knapp-Wrona, Maria Klementyna Łapińska-Jabłońska-Rozpędzichowska, Wacława Zastocka.
Choć wątki autobiograficzne obecne są w większości utworów Iwańskiej, także w reportażu Właśnie tu! Rzecz o dziewiętnastowiecznym Jean Marie Guyau i dwudziestowiecznej sobie samej (Londyn 1992), to jest ona także autorką pamiętnika Potyczki i przymierza. Pamiętnik 1918–1985 (Warszawa 1993). Tekst formą nawiązuje do memuarów rodzinnych, odtwarzających rodowe genealogie i utrwalających historie rodziny. Kompozycja oparta jest na zasadzie chronologii. Pamiętnik Potyczki i przymierza składa się z dwóch części: Polska (1918-1946) oraz Ameryka (1946-1985). W zamyśle autorki był kontynuacją historii rodziny, wcześniej utrwalonej w pamiętnikach spisanych przez jej dziadka i wuja Iwańskich (zostały wydane razem w 1968 r.).
Bibliografia przedmiotowa [wybór]:
Archiwa, słowniki:
Hasło: Iwańska Alicja (oprac. A. Judycka), w: Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii, t. III, red. K. Dopierała, Oficyna Wydawnicza Kucharski, Toruń 2003, s. 261.
Hasło: Iwańska Alicja, w: Zieliński J. (J. Kowalski), Leksykon polskiej literatury emigracyjnej, Wydawnictwo Fis, Wydawnictwo Unipress, Lublin 1989, s.64-65.
Hasło: Iwańska Alicja (oprac. J. Z. Brudnicki), w: Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny, red. A. Hutnikiewicz, A. Lam, t. I, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 242.
Hasło: Iwańska Alicja, w: Mały słownik pisarzy polskich na obczyźnie 1939-1980, red. W. Klimaszewski, E.R. Nowakowska, W. Wyskiel, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1992, s. 138-139.
Hasło: Iwańska Alicja, w: Wielka encyklopedia PWN, t. XII, red. J. Wojnowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 302.
Hasło: Iwańska Alicja (oprac. B.D. [Dorosz B.]), w: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik bibliograficzny, red. J. Czachowska, A. Szałagan, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994, t. III, s. 316-317, t. X i uzupełnienia, Fundacja Akademia Humanistyczna: IBL PAN, Warszawa 2007, s. 399-400.
Archiwum Alicji Iwańskiej w zbiorach Archiwum Instytutu Literackiego Kultura w Paryżu, dostęp do spisu inwentarza poprzez katalogi połączone Biblioteki Narodowej
https://katalogi.bn.org.pl/discovery/search?query=any,contains,Iwa%C5%84ska%20Alicja&tab=ilk&search_scope=ilk&vid=48OMNIS_NLOP:48OMNIS_NLOP&lang=pl&offset=0
Hasło: Iwańska Alicja, Archiwum Oficyny Poetów i Malarzy. Katedra Edytorstwa i Nauk Pomocniczych Uniwersytetu Jagiellońskiego, sygn. 0342; materiały redakcyjne sygn. 3186, 3187, 3188.
Monografie, artykuły, recenzje:
Bobka L., Iwańskiej wiersze „Niektóre”, „Tydzień Polski” [Londyn] 1991 nr 18, s.14.
Bobka L., Krajobraz z Alicją, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza = The Polish Daily and Soldiers Daily” 1993 nr 308, s. 3.
Bobka L., Udana trzynastka, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza = The Polish Daily and Soldiers Daily” 1996 nr 220, s. 6.
Bobka L., Śladami Iwańskiej i Jean Marie Guyau, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza = The Polish Daily and Soldiers Daily” 1993 nr 57, s. 6.
Brudnicki J. Z., Ćwiczenia z wolności, „Twórczość” 1994 nr 2, s. 237-239.
Cieślak E., Wygnańcy z Warszawy w Stawisku, „Zeszyty Muzeum Dulag” 121, 2015 nr 1, s. 98-109.
Cybulska M.E., Wędrowni sprzedawcy, „Tydzień Polski” [Londyn] 1986 nr 19, s. 9.
Czarnecka B., Alicja Iwańska i jej socjologiczne studium doświadczenia obozu koncentracyjnego i emigracji - "Polish intelligentsia in Nazi concentration camps and american exile: a study of values in crisis situations", w: Powrześniowa emigracja niepodległościowa na mapie kultury nie tylko polskiej: Paryż, Londyn, Monachium, Nowy Jork, t. III, Wybitne postaci kobiece, red A. Janicka, E. Rogalewska, V. Wejs-Milewska, IPN, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok-Warszawa 2021, s. 485-505.
Czyżowski A., Polski klucz do duszy meksykańskich Indian, „Tydzień Polski” [Londyn] 1968 nr 3/4, s. 3.
Dobkowa M., Socjologia sercem pisana, „Kultura” [Paryż] 1969 nr 4, s. 147-150.
Garliński J., Wojenny dwugłos, „Zeszyty Historyczne” [Paryż] 1983 nr 65, s. 235-238.
Gawenda J. A., Śp. Alicja Iwańska, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie” 1997 nr 39, s. 20-22.
Gosk H., Życie jest sztuką, „Twój Styl” 1994 nr 3, s. 110-111.
Habielski R., Miejsca postoju, czyli biografia urozmaicona, „Więź” 1994 nr 8, s. 194-197.
Hiż D., Wspomnienie o Alicji Iwańskiej, „Kultura” [Paryż] 1997 nr 4, s. 123-127.
Hładkiewicz W., W kręgu socjologii i literatury. O twórczości Alicji Iwańskiej, w: Losy Polek żyjących na obczyźnie i ich wkład w kulturę i naukę świata. Historia i współczesność. Materiały IV sympozjum biografistyki polonijnej, Wiedeń, 1-2 września 1999, red. A. i Z. Judyccy, Wydawnictwo Czelej, Lublin 1999, s. 83-89
Jadowska A.D., Małżeństwo eksperymentalne Alicji Iwańskiej i Jana Gralewskiego, w: Miłość, wierność i uczciwość na rozstajach współczesności. Kształt rodziny współczesnej, red. W. Muszyński, E. Sikora, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 454-465.
Jadowska A.D., O Alicji Iwańskiej, „Przegląd Polski” (dodatek „Nowego Dziennika”) 2006 nr z 3 listopada.
Jadowska A., Poszukiwanie własnego miejsca. Alicji Iwańskiej zmagania z przestrzenią i geografią, [w:] Przestrzenie [tekstów] kultury, red. N. Lemann i in., Wydawnictwo Piktor, Łódź 2009, s. 97-102;
Jurkszus-Tomaszewska J., Różne ucieczki, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza = The Polish Daily and Soldiers Daily” [Londyn] 1984 nr 279, s. 6.
Kaczorowska K., Miłość, którą przerwała katastrofa, „Polska” 2016 nr 79 [30 IX-2 X 2016] dod. Magazyn, s. 30.
Katz J., Jak być emigrantem (W czterech próbach) …próba antropologii, „Kultura” [Paryż] 1972 nr 3, s. 127-131.
Karwowska B., Co czytają emigrantki? Alicja Iwańska czyta Amerykę, w: Czytanie: kobieta, biblioteka, lektura, red. A. Zawiszewska, A. Galant, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2015, s. 361-374.
Karwowska B., Druga płeć na wygnaniu. Doświadczenie migracyjne w opowieści powojennych pisarek polskich, Universitas, Kraków 2013, s. 170–172, 178–180.
Karwowska B., Gościnność, solidarność, sytuacja kryzysowa: Alicja Iwańska i inne polskie emigrantki opisują systemy wartości polskich emigrantów w Ameryce, w: Empatia, gościnność, solidarność w literaturze polskiej od XIX do XXI wieku, red. M. Skucha, D. Wojda, Universitas, Kraków 2023, s. 121-132.
Karwowska B., Publiczna edukacja – odkrywanie Ameryki, w: Estetyczne impresje. Powtórzenia – powroty – perspektywy, red. M. Błaszczak, P. Dobrowolski, I. Górska, E. Szkudlarek, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2022, s. 245-253.
Kozarynowa Z., Książka pocieszająca i książka okrutna. Odkrycia i zdobycze, „Wiadomości” [Londyn] 1969 nr 41, s. 2.
Kozarynowa Z., Tajemnicze małżeństwo, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza = The Polish Daily and Soldiers Daily” 1987 nr 89, s. 5.
Kozarynowa Z., Walka trwa, „Tydzień Polski” [Londyn] 1988 nr 48, s. 16.
Kubica G., Alicja Iwańska: jej refleksyjna antropologia i etnograficzna proza, w: Obserwatorki z wyobraźnią. Etnograficzne i socjologiczne pisarstwo kobiet, red. G. Kubica, K. Majbroda, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2014, s. 297-317.
Kubica G., Ucieczki z tłumaczonego świata. Proza etnograficzna Alicji Iwańskiej, w: Od New Orleans do Mississauga. Polscy pisarze w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie po II wojnie światowe: (najnowsze badania), red. B. Dorosz, IBL, Fundacja Akademia Humanistyczna, Warszawa 2015, s. 106-130.
Leski K., Alicja Iwańska „Wiewiórka”, w: tegoż, Życie niewłaściwie urozmaicone, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1994, s. 474-475.
Lisiewicz P., Polowanie na wiewiórkę, „Niezależna Gazeta Polska Nowe Państwo” 2010 nr 10, s. 28-33.
Malinowski Fr., Lublinianki w świecie: sześć odważnych i wspaniałych, „Kurier Lubelski” 200, nr 59, s. 5.
Molenda J., Blondwłosa Mata Hari, w: tegoż, Niepokorne córy II Rzeczypospolitej i PRL, Bellona, Warszawa 2016, s. 141-173.
Rajewska E., Przetłumaczyć świat. Socjotranslatologia według Alicji Iwańskiej, „Przekładaniec” 2018 nr 37, s. 7-18.
Skwirowska M., Alicja, Maria, Tehuana: meksykańskie transpozycje wystawy "Etnografki, antropolożki, profesorki" = Alicja, Maria, Tehuana: Mexican transpositions of "Women Ethnographers, Anthropologists and Professors" exhibition, „Etnografia Nowa” 2023 nr 12, s. 211-243.
Tomicki R., Prof. dr Alicja Iwańska (1918–1996), „Etnografia Polska” 1997 41 (1–2), s. 215-219.
Urbański E.S., Prof. dr Alicja Iwańska w Hispanoameryce, w: tegoż, Sylwetki polskie w Ameryce Łacińskiej XIX-ego i XX-ego wieku, vol.1., Artex Publishing, INC, The Polish Institute of Arts and Sciences of America, Stevens Point 1991, s. 183-184.
Wal A., Doświadczenie emigracji w prozie Alicji Iwańskiej, w: Proza polska na obczyźnie. Problemy – Dyskursy – Uzupełnienia, t. 2, red. Z. Andres, J. Pasterski, A. Wal, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2007, s. 178-199.
Wal A., „Emigrantka z emigracji”. 39 lat pobytu Alicji Iwańskiej w Stanach Zjednoczonych na podstawie pamiętnika „Potyczki i przymierza”, „Archiwum Emigracji. Studia – Szkice – Dokumenty”. Toruń, Rok 2021–22, Zeszyt 29, s. 114-129.
Wal A., Powieść uniwersytecka Alicji Iwańskiej, „Postscriptum Polonistyczne” 2020 nr 1 (25), s. 251-260.
Witter W., Niezgoda na emigrację. Literacka i naukowa spuścizna Alicji Iwańskiej, w: Losy Polek żyjących na obczyźnie i ich wkład w kulturę i naukę świata. Historia i współczesność. Materiały IV sympozjum biografistyki polonijnej, Wiedeń, 1-2 września 1999, red. A. i Z. Judyccy, Wydawnictwo Czelej, Lublin 1999, s.338-342.
Wujek H., Nowe wydawnictwa [rec. Niezdemobilizowani], „Orzeł Biały” [Londyn] 1988 nr 1431, s. 36-37.
Wywiady:
Firanka na twarzy. Z prof. Alicją Iwańską, socjologiem i pisarką, rozmawia Ewa Nowakowska, „Polityka” 1993 nr 44, s. 20.
Alicja Iwańska 1918–1996, rozm. przepr. M. Iwaszkiewicz, „Podkowiański Magazyn Kulturalny” 1997 nr 1, s. 28.
Z Alicją Iwańską o „Wojennych odcinkach”, rozm. przepr. R. Wasiak, „Pamiętnik Literacki”, Londyn 1983, t. 7, s. 87-91.
Strony www:
Jadowska A.D., Tłumaczka świata – Alicji Iwańskiej żywot niepokorny, „Latarnia Morska” 2010/2011, nr 2/1; http://latarnia-morska.eu/en/pisarze-nieobecni-ksiki-zapomniane/754-o-alicji-iwaskiej
Halicka B., Alicja Iwańska, https://kulturaparyska.com/pl/people/show/alicja-iwanska/biography
Kołupajło Z., Alicja Iwańska, w: Wielkopolski słownik pisarek, https://pisarki.fandom.com/wiki/Alicja_Iwa%C5%84ska
Kubica G., Alicja Iwańska, In: Etnoznawcy. Promotion and popularisation of the achievements of Polish ethnography, Eds. K. Ceklarz, A. W. Brzezińska, J. Koźmińska, D. Kasprzyk, etnoznawcy.pl, 2024-06-17 https://etnoznawcy.pl/en/biographical-note/alicja-iwanska/
P. Lisiewicz, Polowanie na Wiewiórkę, „Nowe Państwo” 2010, nr 10 (56) [fot.], http://www.panstwo.net/79-polowanie-na-wiewiorke
Powstańcze biogramy: Alicja Iwańska, Muzeum Powstania Warszawskiego https://www.1944.pl/powstancze-biogramy/alicja-iwanska,12137.html
Autorka hasła: Anna Wal
Kierowniczka projektu - prof. dr hab. Jolanta Pasterska
Okres realizacji - 20.09.2022 - 20.09.2027
Dofinansowano ze środków budżetu państwa
Instytucja finansująca - Ministerstwo Edukacji i Nauki / Narodowy Program Rozwoju Humanistyki
Wartość projektu - 661 415,00 PLN
Wartość dofinansowania - 661 415,00 PLN