Z archiwum prywatnego A. Frajlich
Urodziła się 10 marca 1942 roku w osadzie Katta-Tałdyk koło Osz w Kirgistanie (wówczas republika ZSRR), dokąd uciekła ze Lwowa jej rodzicielka, chroniąc się przed Zagładą. Matka – Amalia Scheiner pracowała we Lwowie w zakładzie wojskowym przy czyszczeniu broni, ojciec – Psachie Frajlich naprawiał tam broń. Pobrali się w 1940 roku. W roku 1942 Psachie Frajlich został ewakuowany wraz z innymi pracownikami fabryki do Permskiej Guberni na Uralu. Amalia Frajlich, będąc już w ciąży, nie uzyskała zgody na wyjazd z mężem. Podążając za nim, dotarła do Kirgizji, gdzie urodziła córkę Annę. W sowchozie Katta-Tadłyk spędziła kilkanaście miesięcy. Dzięki przyjaciółce Amalii Frajlich z Frunze (obecnie Biszkek) Psachie Frajlich odnalazł żonę i córkę, które zaopatrzone w wymagane dokumenty podróży przybyły do niego do Łyśwy na Uralu. Ojciec pracował tam w fabryce, matka natomiast zarabiała szyjąc. Na Uralu przebywali do roku 1945. Po wojnie jako repatrianci powrócili do Polski, osiedlili się w Szczecinie. Zamieszkali przy ulicy Parkowej, później przeprowadzili się na osiedle Pogodno. W mieście tym Anna Frajlich ukończyła szkołę podstawową (tzw. szkołę ćwiczeń przy ul. Wielkopolskiej), a następnie w roku 1960 zdała egzamin maturalny w V Liceum Ogólnokształcącym im. Adama Asnyka. Jeszcze jako uczennica liceum zadebiutowała na łamach warszawskiego „Naszego Głosu” (wiersze: W parku, Deszcz, Jesienny zamek, 1958 nr 17). Także w Szczecinie poetka rozpoczęła współpracę z grupami literacko-artystycznymi „Rak” i „Metafora”. W lipcu 1960 roku poznała Władysława Zająca, który był wówczas wychowawcą na koloniach letnich pod Szczecinem. We wrześniu 1960 roku poetka opuściła rodzinne miasto i rozpoczęła studia polonistyczne w Uniwersytecie Warszawskim. Zamieszkała w akademiku na Grochowie. Pracę magisterską na temat Stanisława Brzozowskiego napisała pod kierunkiem pani profesor Janiny Kulczyckiej-Saloni i ją obroniła w roku 1965. W tym samym roku poślubiła Władysława Zająca – wówczas już absolwenta Politechniki Warszawskiej – inżyniera optyka. Po studiach (do roku 1969) pracowała w redakcjach pism dla niewidomych „Nasz Świat” i „Niewidomy Spółdzielca”, kierowanych przez Jerzego Szczygła. W roku 1967 urodziła syna Pawła. Na skutek nagonki antyżydowskiej zdecydowali się na opuszczenie Polski. Za cel osiedlenia obrali Amerykę. 12 listopada 1969 roku wyjechali z synem i siostrą poetki Felicją Bromberg z kraju. Trasa wiodła z warszawskiego Dworca Gdańskiego (dworzec emigrantów) do Austrii, gdzie zatrzymali się na kilka dni w podwiedeńskim Klosterneuburgu, a następnie do Rzymu, w którym, czekając na wizy, spędzili siedem miesięcy. 30 czerwca 1970 samolotem dotarli do Nowego Jorku. Zamieszkali na Brooklynie. Początki emigracji nie były łatwe. Wykształcenie uzyskane w kraju nie dawało gwarancji zatrudnienia. Poetka, by zapewnić rodzinie warunki do przeżycia, podejmowała się różnych prac, m. in. opiekowała się starszymi osobami. W 1972 roku przybyli do Nowego Jorku rodzice poetki. Z czasem sytuacja jej rodziny polepszyła się, Anna Frajlich podjęła pracę w State University of New York jako wykładowczyni języka polskiego (1970), pracowała także (w latach 1971-1975) na wydziale epidemiologii w instytucie badawczym przy New York Blood Center. W 1976 roku Anna Frajlich rozpoczęła studia doktoranckie w New York University. Promotorką pracy o dziedzictwie starożytnego Rzymu w poezji rosyjskich symbolistów była profesorka Zoja Juriew. Dysertację poetka obroniła w 1991 roku (ukazała się drukiem pod tytułem The Legacy of Ancient Rome in the Russian Silver Age w 2007 roku). W 1993 roku rodzina przeprowadziła się na Manhattan. Od 1981 do 2016 roku Anna Frajlich była wykładowczynią literatury i języka polskiego na Uniwersytecie Columbia na Wydziale Języków i Literatur Słowiańskich. W latach 1976-1981 współpracowała z Radiem Wolna Europa oraz polskimi pismami emigracyjnymi, m.in. londyńskimi „Wiadomościami”, paryską „Kulturą”, „Przeglądem Polskim”, „Tygodnikiem Nowojorskim”. Po roku 1991 publikowała także w pismach krajowych: „Akcencie”, „eleWatorze”, „Twórczości”, „Kwartalniku Artystycznym”, „Migotaniach”, „Frazie”, „Tematach i Kontekstach”. W roku 1998 zmarł ojciec poetki, w 2004 odeszła matka. Syn – Paul Zajac jest absolwentem Rensselaer Polytechnic Institute. Anna Frajlich-Zając jest babcią dwóch wnuków. Starszy – Aidan Zajac pracuje w Rochester jako inżynier. Młodszy – Dylan Zajac studiuje Business Administration and Entrepreneurship w Bobson College. Anna Frajlich regularnie odwiedza nie tylko ojczyznę, ale także inne kraje europejskie: bierze udział w spotkaniach poetyckich, festiwalach literackich, promocjach swoich książek. Jej tomiki wierszy są szeroko komentowane, doczekały się przekładów na języki obce (m.in. włoski, francuski, angielski, ukraiński). W 2022 roku ukazały się dwa tomy wierszy zebranych, będące zwieńczeniem dotychczasowej twórczości poetyckiej autorki Aby wiatr namalować.
Twórczość [wybór]:
Tomy poetyckie:
Aby wiatr namalować, Oficyna Stanisława Gliwy, Londyn 1976, Londyn 1978.
Tylko ziemia, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1979.
Indian Summer, Wydawnictwo Sigma Press, Albany, New York 1982.
Który las, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1986.
Drzewo za oknem (z grafikami Bartka Małysy), AdMarK Graphics, Inc., Nowy Jork 1991.
Between Dawn and the Wind/Pomiędzy świtem i wiatrem, translated and with an introduction by R. Grol, Host Publications, Austin, Texas, 1991, 2006 (tom polsko-angielski).
Ogrodem i ogrodzeniem, Czytelnik, Warszawa 1993.
Jeszcze w drodze, Wydawnictwo Nowa, Warszawa 1994.
W słońcu listopada, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000.
Znów szuka mnie wiatr, Czytelnik, Warszawa 2001.
Le vent, à nouveau me cherche/ Znów szuka mnie wiatr, trad. du pol. par A-C. Carls, prés. par J. Zieliński, édinter Soisy-sur-Seine, Paris, 2012 (tom polsko-francuski).
Łodzią jest i jest przystanią, Wydawnictwo FORMA, Szczecin, Bezrzecze 2013.
Aby wiatr namalować. Tylko ziemia, kolekcja eleWatora, Fundacja Literatury imienia Henryka Berezy, Szczecin 2016.
Indian Summer. Który las, Fundacja Literatury imienia Henryka Berezy, Szczecin 2018.
Ocean między nami/Un oceano tradi noi, opracowanie, wstęp i przekład M. Wyrembelski, La Parlesia Editore, Itlay 2018 (tom polsko-włoski).
W pośpiechu rzeka płynie, Wydawnictwo FORMA, Dom Kultury 13 Muz, Szczecin 2020.
El Tiempo Es Un Collar De Perlas, traducción al castellano E. Bortkiewicz, Sibirana Ediciones, Zaragoza 2021.
Imię ojca/Im’ia bat’ka, trans. V. Makhno, Instytut Literatury, Wydawnictwo „Krok”, Ternopil, Ukraina 2021 (tom polsko-ukraiński).
Przeszczep. Wiersze zebrane, t.1, posłowie W. Ligęza, Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie, Wydawnictwo FORMA, Fundacja Literatury imienia Henryka Berezy, Toronto, Szczecin, Bezrzecze 2022.
Powroty. Wiersze zebrane, t. 2, posłowie W. Ligęza, Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie, Wydawnictwo FORMA, Fundacja Literatury imienia Henryka Berezy, Toronto, Szczecin, Bezrzecze 2022.
Proza, eseje, dzienniki:
My language is my castle, GP Light, „Gwiazda Polarna”, październik 1997 nr 54, s.1, 7.
Marzec zaczął się w czerwcu, „Midrasz” 1998 nr 3, s. 6-7.
Bruno Schulz: Mythmaker and Legend. An Overview, A Tribute To Bruno Schulz, Centerfor Jewish History, 19 November, 2002.
Mój Szczecin?, „Pogranicza” 2003 nr 4 2003, s. 27-34.
Bashnia Ivanowa, „Slavic Review”, vol. 67 nr 3, fall 2003, s. 786-787.
Jak najdalej od Europy, „Gazeta Wyborcza” 2006 nr 72, s. 15.
The Legacy of Ancient Rome in the Russian Silver Age, BRILL ACADEMIC PUB, New York 2007 [zmieniona wersja rozprawy doktorskiej].
Bromberg F., Zając W., Frajlich A., Po marcu – Wiedeń, Rzym, Nowy Jork, Stowarzyszenie Midrasz, Warszawa 2008.
Kalb J.E., Rissia’s Rome: Imperial Visions, Messianic Dreams, 1890-1940, Madison: of Wisconsin P, Slavic and East European Journal, 2009, s. 668-670.
Laboratorium, Wydawnictwo FORMA, Szczecin, Bezrzecze 2010, 2018.
Moja „Rodzinna Europa”, w: Rodzinna Europa. Pięć minut później, red. A. Kałuża, G. Jankowicz, Korporacja Ha!art, Kraków 2011, s. s. 135-148.
Kilka odnalezionych kartek, „Migotania” 2011 nr 3/4, s. 18.
Czesław Miłosz. Lekcje. Prywatny hołd, Wydawnictwo FORMA, Szczecin, Bezrzecze 2011.
Pięć miesięcy z życia, „Akcent” 2013 nr 3, s. 69-81.
Dziennik I-VII, 1990 rok, „Migotania” 2013 nr 3, s. 30-33.
The Ghost of Shakespeare in the Poetry of Szymborska, w: Szekspiromania. Księga dedykowana pamięci Andrzeja Żurowskiego, red., A. Cetera-Włodarczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013, s. 391-407.
Dach Świata jeszcze raz. Dziennik podróży, „eleWator” 2015 nr 11, s. 122-132.
The Ghost of Shakespeare: Collected Essays, edited by R. Meyer. Cover art by J. Kapusta. Pages 308. Series: Polish Studies. Publisher Academic Studies Press. November, Boston, USA 2020.
Szymborska. Poeta poetów, Wydawnictwo FORMA, Fundacja Literatury imienia Henryka Berezy, Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie, Szczecin, Bezrzecze, Toronto 2023.
Antologie:
Introduction to Modern Polish Literature: an anthology of fiction and poetry, ed. by A. Gillon and L. Krzyzanowski, Twayne Publishers cop., New York 1982.
Columbus Names the Flowers. Mr. Cogito's 12 Year Anthology by R. A. Davies, ed. J. M. Gogol, Mr. Coglio Press, Oregon, USA 1985.
Od Staffa do Wojaczka, red. B. Drozdowski i in., Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1985.
Snuć miłość...: polska poezja miłosna XV -XX w.: antologia, wstęp, wybór i układ W. Bolecki, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 1999.
Antologia poezji polskiej na obczyźnie 1939-1999, wybór, opracowanie i przedmowa B. Czaykowski, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie, Warszawa 2002.
Henryk Grynberg, W poszukiwaniu artystycznej i nieartystycznej prawdy, w: Życie w przekładzie, red. H. Stephan, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.
The Contradictions Of The Northern Pilgrim. Dmitrij Merezhkovsky in For East is East. Liber Amicorum. Wojciech Skalmowski. Orientalia Louvaniensie Analecta. 2003. Coeditors: Tatiana Soldatienko & Emanuel Waegemans. vol 126.
Moje serce zostało we Lwowie. Antologia poezji lwowskiej, red. J. Kułakowska-Lis, fot. A. Bujak, Wydawnictwo Bosz, Olszanica 2009.
An Invisible Rope, Portraits of Czesław Miłosz, ed. by C. Haven, Ohio University Press, Ohio 2011.
Obecność. Wspomnienie o Czesławie Miłoszu, red, A. Romaniuk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.
Ukrainian American Poets Respond, ed. by V. Tkacz, O. Jennings, Zuroam Media, 2022.
Redakcje:
Between Lvov, New York, and Ulysses' Ithaca: Józef Wittlin – Poet, Essayist, Novelist, seria: Źródła i materiały do dziejów emigracji polskiej po 1939 r., Archiwum Emigracji, t.10, Toruń-New York, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Columbia University, 2001.
Krytyka literacka, wywiady i inne opracowania [pełna bibliografia zob. ANNA FRAJLICH - Strona główna oraz Twórczość literacka Anny Frajlich (ur.edu.pl) ]
Członkostwo:
Stowarzyszenie Pisarzy Polskich; Polski PEN Club; Amerykański PEN Club; Polski Instytut Naukowy w Ameryce (PIASA); Fundacja Kościuszkowska; Amerykańskie Stowarzyszenie Języków Słowiańskich i Wschodnioeuropejskich
Nagrody i odznaczenia:
Nagroda Fundacji im. Kościelskich (1980);
Nagroda Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie (1984);
Krzyż Kawalerski Orderu Zasługi Rzeczpospolitej Polskiej (2002);
Nagroda Fundacji Władysława i Nelly Turzańskich, (2003);
Ambasador Szczecina (2008);
Nominacja do Nagrody Poetyckiej Orfeusz im. K. I. Gałczyńskiego (za tom Łodzią jest i przystanią) (2014);
Nagroda Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie za całokształt twórczości (2015); Distinguished Pole Award w in USA w kategorii kultura (2017);
Medal Uniwersytetu Szczecińskiego (2020);
Medal Jubileuszowy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II (2020);
The Susanne Lotarski Distinguished Achievement Award by Polish Institute of Arts and Science in America (2021);
Nagroda Polish American Historical Associacion im. Oskara Haleckiego (za zbiór esejów The Ghost of Shakespeare. Collected Essays) (2021);
Medal Wschodniej Fundacji Kultury Akcent w Lublinie (2022);
Wyróżnienie Ukraińsko-Żydowskiej Nagrody Literackiej (za polsko-ukraiński tom Imię ojca / Im’ia bat’ka) (2023).
Charakterystyka twórczości:
Ważne miejsce w twórczości literackiej Anny Frajlich zajmuje (auto)biografia. Odnajdujemy zarówno w lirykach, jak i w eseistyce wyraźne topograficzne znaki, reminiscencje życiowych zwrotów i zdarzeń. W pierwszych trzech tomikach wierszy: Aby wiatr namalować, Tylko ziemia, Indian Summer wiodącym tematem jest istnienie pomiędzy ojczyzną a obczyzną. Życie „pomiędzy” oddaje Frajlich całą gamą przeżyć, rozterek, zwątpienia, ale i afirmacji, wyzwań, poszukiwań własnego artystycznego „ja”. To zawieszenie podmiotu lirycznego wierszy na granicy dwóch przestrzeni/krajów budzi niepokój o przyszłość, obawę przed wyobcowaniem, niezakorzenieniem, utratą tożsamości (Aklimatyzacja, Pora się żegnać…, Jesienna kołysanka). Uczucia emigranckie oddaje poetka za pomocą metafor, sensualnych obrazów, pytań retorycznych. Sięga po mity, łączy style, gra nimi, tworząc oryginalne poetyckie konstrukcje. Wiodącymi motywami są tu wiatr – symbol zmian, kwiaty, drzewa, pory roku: jesień – wiosna. Natura wydaje się najbliższa podmiotowi tych wierszy. Jest przeciwstawiona miejskiemu gwarowi nowojorskiej ulicy, ale też obdarzona zostaje funkcją depozytariusza wspomnień (np. Niezapominajki), powiernika, partnera współodczuwania (np. Wiesz…). W pierwszym tomie wierszy silnie wybrzmiewa tematyka miłosna oddana za pomocą zmiennych obrazów pór roku: wzlotu, rozkwitu, przemijania lub stagnacji (Erotyk). Dominuje tu liryka wyznania. W emigracyjnym wyobcowaniu, osamotnieniu rodzi się potrzeba bliskości z drugim człowiekiem i jednocześnie lęk przed jej utratą. Te odczucia zostają oddane za pomocą budowanego napięcia: oczekiwanie – walka o miłość — jej odzyskiwanie i pielęgnowanie (Aby wiatr namalować). Obok wyznania pojawiają się formy dialogowe. Wojciech Ligęza trafnie skomentował tę „skomplikowaną naturę całościowego światoodczucia, które powstaje z materii zmieszanej (…) Pragnienie i spełnienie, lęk i pewność, ulotność i trwałość, spontaniczny afekt i woda — w wierszach Anny Frajlich te pary wyznaczają dramaturgię miłości”. W innym miejscu podmiot liryczny wierszy Frajlich (Na swoje urodziny) podnosi kwestie przemijania, lęku przed starzeniem się, ale i samoświadomości kobiecej (…jestem oddzielna). W tomach Tylko ziemia, Indian Summer silniej wybrzmiewa proces aklimatyzacji. Obserwacja amerykańskiego miasta, innej kultury odbywa się jednak nadal „z zewnątrz”. Wers z wiersza Tylko ziemia: „Ojcowizna to nie moja/ni niczyja” podkreśla nieprzynależność wbrew upływowi czasu, ale także powoduje w podmiocie lirycznym poczucie swego rodzaju wolności i niezależności. Przyglądanie się z boku jest próbą wypełnienia luki jaka powstała pomiędzy „stamtąd” — „dokąd”, zajęcia pozycji i określenie siebie względem „nowego”, ale nie z intencją „bycia u siebie”. Ta walka o odnalezienie własnego miejsca, „umiejscowienie się” w obcej przestrzeni odbywa się przy wtórze żywiołów: cyklonu, wiatru, wzburzonej rzeki. Ale w kolejnych lirykach mamy już motyw statku, fascynację zmianą, wymieniane są nazwy topograficzne miasta, pojawia się duchowe współodczuwanie z otoczoną wodą wyspą Manhattan. Ciągle jeszcze tym próbom zakorzenienia towarzyszy lęk i niepewność. Podmiot liryczny oswajanie zaczyna od najbliższej okolicy, cierpliwie rozpoznaje teren, kieruje się w ku przyrodzie budzącej otuchę swojskości: ku klonom i magnoliom rosnącym na najbliższej ulicy (np. Siódmej jesieni nowojorskiej, Jeszcze drzewa, Zazdrość). Jedną z form oswajania jest estetyzacja przestrzeni, obok zgiełku miasta, obrazów biedy i bezdomności pojawiają się enklawy sielskości i spokoju. Dwoistość spojrzenia, antynomie, balansowanie pomiędzy negacją a akceptacją (Ligęza, Borkowska) można uznać za wyznaczniki poezji Frajlich. Tym próbom adaptacji towarzyszy już pewność, że nie podda się wykorzenieniu. Jej tożsamość już krzepnie. W jednym z liryków wszak powie: „Tam gdzie stałam tam stoję,/ tylko inna rzeka” (np. Metaformofozy). W tym obcym świecie trzeba poznać tę nową rzeczywistość, określić warunki własnego w niej istnienia, sprawdzić na ile można funkcjonować w obcej kulturze, by być w niej i jednocześnie poza nią. Stworzyć własne uniwersum. To idea, która stała się fundamentem refleksyjno-afirmatywnej postawy. Frajlich obserwuje emigracyjną codzienność, jest zbieraczką szczegółów, kustoszką doświadczeń, które wnikliwie rozważa i zderza z własnym systemem wartości, ale i ten system poszerza. Poezja ta odzwierciedla poszukiwanie form poetyckich oddających procesy myślowe i emocje towarzyszące jednostce wyrzuconej z własnej kultury. Natomiast w tomie Indian Summer podmiot liryczny coraz śmielej zapuszcza się w amerykańskie rewiry (Na ulicę w Brooklynie, Panorama Manhattanu, Indian Summer), interesuje ją nowa, ogromna amerykańska przestrzeń. Zmienia się także optyka spojrzenia – z jednostkowego odczuwania na wspólnotowość, „ja” zastępuje podmiot zbiorowy „my”. Do głosu dochodzi pobratymstwo losu emigranta, wspólnota ludzi wyrzuconych poza ojczyznę, rodzinny dom, zmarginalizowanych (np. Kraj utracony, Niezapominajki, Emigracja, Elegia o kaflowym piecu). Ostatnie liryki tomu poświęcone są zdarzeniom historycznym rozgrywającym się w ojczyźnie (Na pomnik poległych stoczniowców w grudniu 1981 roku, Wigilia 1981). Silnie eksponowany jest tu także, ledwie zarysowany w poprzednich zbiorach, dialog międzykulturowy. Szczególnie uderza zainteresowanie malarstwem i literaturą rosyjską. Te intertekstualne konteksty odnajdujemy albo w formie mott, które służą dialogowości, albo w tytułach utworów, dedykacjach lub nazwiskach wplecionych w liryczne strofy (np. Obrazy Moneta, *** „Henrykowi Grynbergowi w odpowiedzi na wiersz W mieście gdzie nie ma miłości”, Pytanie do Kazimierza Brandysa). Są tu nawiązania do Miłosza, Poświatowskiej, Zagajewskiego, ale i Słowackiego, Achmatowej czy Puszkina. Powtarzalność losu wygnańca sprzyja refleksji, nie jest jednak dla podmiotu lirycznego pocieszeniem czy ukojeniem emigracyjnego bólu, a raczej próbą poszukiwania odpowiedzi na pytanie, jak ów ból uśmierzyć. Podejmowane na tym etapie twórczości tematy, motywy najpełniej wybrzmiewają w pierwszym tomie Wierszy zebranych o wiele mówiącym tytule Przeszczep.
Kolejne zbiory liryków: Który las (1986), Ogrodem i ogrodzeniem (1993), W słońcu listopada (2000), Znów szuka mnie wiatr (2001), za Wojciechem Ligęzą, można traktować jako wiersze z „dojrzałego okresu twórczości”. Dopełniają je utwory pomieszczone w tomach: Łodzią jest i jest przystanią (2013), W pośpiechu rzeka płynie (2020) oraz Powroty (2022). Podobnie dominuje w nich dychotomiczny podział. Tym razem został on jednak poprowadzony wedle czasowego wektora: teraźniejszość – przeszłość. Teraźniejszość wyznacza życie na obczyźnie, przeszłość to ewokowane pamięcią obrazy miejsc, ludzi, zdarzeń. Oswajanie Nowego Jorku jest pogłębione, przybiera wymiar egzystencjalny (Miasto, Przeciw pelargoniom), staje się asumptem do porównań z miastem dzieciństwa – Szczecinem. Nowy Jork (ale przecież i Szczecin) jawi się jako przestrzeń wygnańców (Ergo summus), zagubionych przybyszów z prowincji, znużonych codzienną walką o przetrwanie. Oswajanie czy wręcz pochwała miejsca rozpoczyna się od zachwytu nad przyrodą i wędrówki po bliższych i dalszych rejonach pamięci. Ekspatriaci są targani wewnętrznymi sprzecznościami. Z jednej strony powoduje je potrzeba spokoju, stabilizacji, z drugiej nieustanna tęsknota za opuszczoną ojczyzną, niedosyt, który „realizuje się” w snach i onirycznych, a z czasem realnych, powrotach. O ile motyw wędrowania dominuje jeszcze w książce Który las, to w kolejnych tomikach wypierają go powroty. Do głosu dochodzi tu pamięć i jej fundamentalne znaczenie w procesie odpominania. Zanurzenie w przeszłość, zwrócenie ku utraconej ojczyźnie jest możliwe dzięki snom, ale te implikują złe wspomnienia, rodzą koszmary antyżydowskich szykan (Powrót). Pojawia się pokusa oceny zdarzeń i ludzi, swoista recenzja przeszłości. Z niej wyłania się tylko jeden arkadyjski obraz – Miejsce, jest nim Szczecin – stały punkt na mapie wędrówki podmiotu lirycznego. Pamięć niczym rzeka, jak pisał Piotr Michałowski, „uporczywie zawraca do źródeł i wbrew Heraklitowi daje wędrowcom złudzenie powrotu”. Takie oniryczne wojaże do szczęśliwych czasów spędzonych w „kraju lat dziecinnych” powodują w realnym odczuwaniu jeszcze bardziej bolesną ranę, wprowadzają melancholię i nostalgię (Znów szuka mnie wiatr). Powroty nie mają w tej poezji pozytywnego wydźwięku, są naznaczone traumą, wzmagają tęsknotę, domagają się repetycji. W poezji Frajlich przybierają postać metafor wody, rzeki (motyw Heraklitowy), łodzi, wiatru albo są zamknięte w parabolach biblijnych (Ogrodem i ogrodzeniem). W tym tomie powroty w czasie najpełniej i najbezpieczniej dla duszy wygnańca zdaje się utrwalać literatura. Odnajdujemy tu poetyckie passusy poświęcone zarówno własnej twórczości, jak i nawiązania do klasyki literatury starożytnej czy romantycznej oraz muzyki. Jak zanotował Piotr Michałowski, „to najpewniejsza arka przymierza między dawnymi a młodszymi laty; to język uniwersalny, którym nawiązać można łączność między
Tematy wiodące w utworach poetyckich znalazły swój wydźwięk także w krótkich formach prozatorskich i eseistyce. Obcy kraj zamieszkania jako specyficzny, bo nieznany, wyjałowiony z dotychczasowego doświadczenia obszar, staje się metaforycznym laboratorium, w którym na emigranckiej tkance można przeprowadzać egzystencjalne obserwacje i twórcze eksperymenty (zbiór próz Laboratorium). W krótkich formach prozatorskich Frajlich stawia pytania o wartości nadrzędne, uniwersalne: prawdę, dobro, zło, miłość, przyjaźń, tożsamość i sprawdza ich znaczenie w odmiennych warunkach historyczno-geograficznych (II wojna światowa, Holocaust, emigracja, Polska, USA). Pogłębioną perspektywę oglądu opisywanych zdarzeń zapewnia różnorodność kategorii (fakty – fikcja) i form nadawczych (narratorka pierwszoosobowa – Laboratorium, bohater – Wycieraczka, narrator zbiorowy Proste równoległe). Obrane strategie służą obserwacji obiektywnej: z dystansu pozwalają poddać analizie sytuację emigranta, egzystencjalną niepewność z niej wynikającą i próby osiągnięcia stabilizacji. W warunkach wyobcowania wewnętrzny spokój i tożsamościową identyfikację ugruntować mają: rodzina (Imię ojca) i wspólnotowość pokoleniowa (Pożegnanie). Pierwsza, dzięki badaniu swojego pochodzenia/genealogii umożliwia spojrzenie na własną tożsamość w kontekście losów przodków, ich migracji i przesiedleń. Druga jawi się nie tylko jako współodczuwanie z mieszkańcami Nowego Jorku, którzy, tak jak narratorka, są przedstawicielami różnych nacji i wyznań. Charakterystyczna jest tu metafora laboratoryjnej próbówki, w niej dochodzi do zmieszania różnych kulturowych substancji, wówczas powstaje nowy szczep mieszkańca nowojorskiej metropolii. Jednak ważniejszym okazuje się badanie jak nowe miejsce osiedlenia wpływa na wspólnotę i jakie możliwości zadomowienia Ameryka stwarza emigrantom. Indykatorem tych adaptacyjnych prób są metafory karalucha (Sztuka życia) i węża dusiciela (Paski). Narratorka opowiadań nie stara się wtopić w tłum, ani się z niego wyalienować. Podejmuje próbę odnalezienia się w nim, synchronizacji z rytmem miasta. Te zabiegi symbolizuje nowojorskie metro. Pociąg to zmiana, ruch, niestałość, ale i toczenie się po wyznaczonych torach. Jest sygnałem akulturacji narratorki, która już wie, że nie jest w stanie przeciwstawić się losowi. Nie ma tu jednak mowy o ostatecznym zadomowieniu w zmienionej realności, ono tkwi w twórczości, w uniwersaliach i rodzinie. Z nich zbudowany jest nowy dom poetki-emigrantki. Ów dom wypełniony był od początku emigracyjnej egzystencji atmosferą kulturowych przeżyć i wzruszeń. Anna Frajlich uczestniczyła w wieczorach autorskich zarówno jako bohaterka, jak i ich uczestniczka. Na jednym z takich spotkań poznała Czesława Miłosza. Odnawiana sukcesywnie znajomość zaowocowała wywiadem z noblistą dla Radia Wolna Europa. Osobiste spotkania z Miłoszem, jak i lektura jego utworów wywarły duży wpływ na poetkę. Refleksje te odnajdujemy w kilku tekstach opublikowanych po śmierci poety (np. Był i pozostanie). W roku 2011 Frajlich wydała eseje Czesław Miłosz – lekcje. Prywatny hołd. Na tomik składają się cztery szkice i zamykający całość wiersz Czytając „Spotkanie” Czesława Miłosza. Odnajdujemy tu szereg przemyśleń związanych z lekturą utworów autora Doliny Issy. W pierwszym szkicu autorka poddaje oglądowi diariusz Rok myśliwego. Zwraca uwagę na obecny w nim motyw samotności, choroby, śmierci, wzrusza ją Miłoszowa sensualność i fascynacja naturą. Poetka współodczuwa przebijający w diariuszu stan osamotnienia, a jednocześnie podziela zachwyt nad fenomenem jednostkowego istnienia. W innym szkicu przypomina wypowiedź noblisty na temat jego czytelniczych wyborów, by odebrać na tej podstawie „lekcję” tolerancji i zrozumienia dla innych nacji. Ważne dla Frajlich jest tu także upominanie się Miłosza o dzieła niesłusznie zapomniane (Lekcja literatury, lekcja życia), wtrącone w czytelniczy niebyt (np. utwory Brzozowskiego, Świrszczyńskiej), albo eksponowanie często pomijanej roli Miłosza jako pełnoetatowego wykładowcy akademickiego. Poetka składa hołd poecie w przekonaniu, że był i pozostanie wyjątkową postacią literatury nie tylko polskiej. Całość tomu zamyka liryk Czytając „Spotkanie” Czesława Miłosza, inspiracją do jego powstania była lektura wiersza Miłosza Spotkanie. W utworach noblisty Anna Frajlich poszukuje odpowiedzi na nurtujące poetkę i emigrantkę pytania o ocalenie: „to co zostaje całe/kiedy w proch się zmienia”. Z tych lekcji noblisty poetka powzięła przekonanie, że najważniejsze jest samodoskonalenie, praca (akademicka i pisarska) oraz przeformułowanie emigranckiej samotności i dojmującego poczucia wyobcowania w źródło poetyckiego natchnienia. Do tych „lekcji” Czesława Miłosza powracała jeszcze poetka w tomach wspomnieniowych: An Invisible Rope, Portraits of Czesław Miłosz oraz Obecność. Wspomnienie o Czesławie Miłoszu. Z kolei w książce Szymborska. Poeta poetów Anna Frajlich oddaje hołd innej poetce, Wisławie Szymborskiej. Zbiór składa się z barwnych opowieści o historii znajomości z noblistką – od osobistego spotkania w 1995 roku i wykładu wygłoszonego na temat twórczości Szymborskiej rok później w Manhattan Theatre Club w Nowym Jorku, do ostatniego listu od Szymborskiej w listopadzie 2011– przeplatanych analizą wybranych utworów autorki Wołania do Yeti, jej przemówieniami oraz korespondencją wzajemną (Epistoły), słynnymi wyklejankami i zdjęciami dokumentujących spotkania. Teksty pomieszczone w książce są przedrukami publikowanych wcześniej artykułów, ale ułożone w chronologiczny sposób, opowiadają dzieje znajomości Anny Frajlich z noblistką. Autorka Indian Summer, podobnie jak w przypadku Miłosza, traktuje nierozerwalnie biografię życia i biografię twórczości. Tę strategię stosuje także w książce o Szymborskiej. Odtwarzanie wzajemnych relacji i cytowanie miniaturowych listów oddaje usposobienie i charakter Szymborskiej, a na podstawie analizy wybranych utworów noblistki (szkice: Duch Szekspira i Szymborska; Jeszcze chwilę o „Chwili”; Od służącej Hani do Żony Lota) Anna Frajlich kreśli portret poetki. Tutaj odnajdujemy także uzasadnienie użycia przez autorkę w tytule tomu męskiej formy „poeta”. Podając oglądowi wiersze noblistki, m.in. Portret kobiecy, Frajlich konkluduje: „Szymborska nie chce, abyśmy definiowali jej
Bibliografia przedmiotowa [wybór]: [pełna bibliografia, zob.: ANNA FRAJLICH - Strona główna oraz Twórczość literacka Anny Frajlich (ur.edu.pl) ]
Archiwa, słowniki:
Hasło: Anna Frajlich, Księżnica Pomorska, nr katalogowy 2011.
Kolekcja Anny Frajlich, Pracownia Badań i Dokumentacji Kultury Literackiej Uniwersytetu Rzeszowskiego, Kolekcja_Anny_Frajlich.pdf (ur.edu.pl)
Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, red. J. Czachowska i A. Szałagan, tom II: C-F, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994, s.334-335.
Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii, t. 2, red. K. Dopierała, Oficyna Wydawnicza Kucharski, Toruń 2003, s.38.
Hasło: Anna Frajlich, w: Mały słownik pisarzy polskich na obczyźnie 1939-1980, red. W. Klimaszewski, E.R. Nowakowska, W. Wyskiel, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1992, s. 92-93.
Hasło: Frajlich-Zając Anna, w: Kowalski J. [Zieliński J.], Leksykon polskiej literatury emigracyjnej, Wydawnictwo FIS, Lublin 1989, s. 40.
Monografie, recenzje:
Ambasadorzy Szczecina. Anna Frajlich-Zając, „Pogranicza” 2008 nr 4 (75), s. 76.
Anders J., Między wiatrem a drzewem: poezja Anny Frajlich, „Przegląd Polski/Polish Review”, 1 listopada 2002, s. 7.
„Tu jestem/ zamieszkuję własne życie”. Studia i szkice o twórczości Anny Frajlich, red. W. Ligęza, J. Pasterska, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków 2018.
Biskupska B., Między „jeszcze” a „już”. Trwanie zagrożone w poezji Anny Frajlich, „Akcent” 2006 nr 4, s. 56-66.
Borkowska G., Język Matki i imię Ojca. O twórczości Anny Frajlich, w: Od New Orleans do Mississauga, red. B. Dorosz, Instytut Badań Literackich, Fundacja Akademia Humanistyczna, Warszawa 2015, s. 223- 137.
Cuber M., Zawroty wspomnień w prozie Anny Frajlich, w: Narracje migracyjne w literaturze polskiej XX i XXI wieku, red. H. Gosk, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2012, s. 259-269.
Cybulska M.E., Uwikłana wśród żywiołów. O liryce Anny Frajlich, „Tydzień Polski”, 4-10 listopada 1981, s. 5A.
Drabik G., Cicha śmiałość, „Akcent” 1997 nr 2, s. 52-57.
Drabik G., Na skraju cienia, „Przegląd Polski”, 8 maja 1986, s. 12.
Dras T., Trzy życia Anny, „Kurier Lubelski” 2008 nr 140, s. 24.
Górecka E., Malarstwo i muzyka jako elementy tożsamości w liryce Anny Frajlich, w: W kręgu antropologii literatury, sztuki i form ludycznych, red. R. Strzelecki, E. Górecka, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2015, s. 18-35.
Górecka E., Miejsce odnalezione. Nowy Jork w poezji Anny Frajlich, w: Wartości -antropologia - kultura w badaniach humanistycznych, red. R. Strzelecki, E. Górecka, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2017, s. 38-51.
Grol R., Erotyka i wygnanie. Poezja Anny Frajlich, w: Życie w przekładzie, red. H. Stephan, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001, s. s. 99-112.
Grol R., Rzeka czasu i egzystencji, „Midrasz” 2000 nr 9, s. 47-48.
Gross N., Anna Frajlich: o sobie i o wierszach, „Nowiny Kurier”, 17 sierpnia 2001, s. 16-17.
Gross N., Nie przeminęło z wiatrem (poetka emigracyjna Anna Frajlich), „Archiwum Emigracji. Studia —szkice — dokumenty” 2001 z. 4, t. 12, s. 59-71.
Iwasiów S., Negocjowanie tożsamości. „Imię ojca” Anny Frajlich, w: Adlojada. Szczecińskie pasaże, red. J. Brejdak i in., Muzeum Narodowe w Szczecinie, bdw., s. 195-202.
Jentys-Borelowska M., W Laboratorium Anny Frajlich, „Gazeta Literacka” 2011 nr 2 (31), s. 47.
Karpińska M., Poety emigracyjnego zmagania z biografią (na przykładzie twórczości Anny Frajlich), „Akcent” 2005 nr 3 (101), s. 76-84.
Ligęza W., W samym oku cyklonu jest źrenica ciszy. O liryce Anny Frajlich, „Tygiel Kultury” 1998 nr 3, s. 94-99.
Ligęza W., „W dziwnej szkole pokory/gdzie uczą żywioły”. O liryce Anny Frajlich (okres pierwszy), w: A. Frajlich, Przeszczep. Wiersze zebrane, t.1, Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie, Wydawnictwo FORMA, Fundacja Literatury imienia Henryka Berezy, Toronto, Szczecin, Bezrzecze 2022, s.191-207.
Ligęza W., Na przystankach świata. Anny Frajlich liryczne wędrowanie, w: A. Frajlich, Powroty. Wiersze zebrane, t. 2, Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie, Wydawnictwo FORMA, Fundacja Literatury imienia Henryka Berezy, Toronto, Szczecin, Bezrzecze 2022, s.223-236.
Madejski J., Wiersz, Szczecin, Arkadia. „Taniec – miasto” Anny Frajlich, w: Adlojada. Szczecińskie pasaże, red. J. Brejdak i in., Muzeum Narodowe w Szczecinie, bdw, s. 203-211.
Michałowski P., Transatlantycka mapa pamięci, w: A. Frajlich, Łodzią jest i jest przystanią, Wydawnictwo FORMA, Szczecin, Bezrzecze 2013, s.109-111.
Michałowski P., Powroty w bliskie nieznane, w: A. Frajlich, W pośpiechu rzeka płynie, Wydawnictwo FORMA, Dom Kultury 13 Muz, Szczecin, Bezrzecze 2020, s.62-64.
Misiak I., Wiersze Anny Frajlich, „Odra” 1995 nr 4, s. 111.
Podobiński S., Klerkizm, zmysłowość i polityka w twórczości Anny Frajlich, w: Kocham, więc jestem. Motyw miłości w poezji polskiej i niemieckojęzycznej, red. G. Pietruszewska-Kobiela, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie, Częstochowa 1995, s. 225-231.
Popławski T., W poszukiwaniu środka świata. Szkic o poezji Anny Frajlich, „Przegląd Polski”, 10 czerwca 1993, s. 1, 15.
Węgrzyniakowa A., Życie w podróży. O liryce Anny Frajlich, w: „Ktokolwiek jesteś bez ojczyzny”. Topika polskiej współczesnej poezji emigracyjnej, red. W. Ligęza i W. Wyskiel, Wydawnictwo Biblioteka, Łódź 1995, s. 299-312.
Wolski J., Upomnikowienie wierszy Anny Frajlich, „Akcent” 2023 nr 2, s. 130-132.
Żmuda A., Ameryka w poezji Anny Frajlich, „Archiwum Emigracji. Studia – szkice – dokumenty”, 2014 z. 1–2 (20–21), s. 168-187.
Żurek S.J., Głosy z wygnania pokolenia ’68 na przykładzie biografii poetyckiej Anny Frajlich, „Kresy” 2006 nr 1-2, s. 165-170.
Żurek S. J., Podwójność, „Akcent” 2013 nr 4, s. 139.
Kierowniczka projektu - prof. dr hab. Jolanta Pasterska
Okres realizacji - 20.09.2022 - 20.09.2027
Dofinansowano ze środków budżetu państwa
Instytucja finansująca - Ministerstwo Edukacji i Nauki / Narodowy Program Rozwoju Humanistyki
Wartość projektu - 661 415,00 PLN
Wartość dofinansowania - 661 415,00 PLN