Z archiwum prywatnego H. Birenbaum
Urodziła się 15 września 1929 roku w Warszawie przy ul. Bonifraterskiej 4. Matka, Pola (Perl, 1898-1943) z domu Kijewska, pochodziła z Żelechowa, ojciec Jakub Grynsztajn (1895-1942) – z Białej Podlaskiej, pracował jako pośrednik handlowy. Pisarka miała dwóch starszych braci: przyrodniego, Marka Balina oraz Chilka (ur. 1922-1943). W domu zachowywano tradycje żydowskie, rodzice między sobą rozmawiali w jidysz. Młodszy z braci został umieszczony przez ojca w hebrajskiej szkole „Tarbut”, był też aktywnym członkiem Haszomer Hasair Najstarszy syn studiował w Paryżu medycynę. W 1933 roku z powodów finansowych Grynsztajnowie przeprowadzili się na Nowiniarską. W trakcie wojny zmieniali miejsce zamieszkania się jeszcze kilkukrotnie. Po utworzeniu getta w 1940 roku znaleźli się na jego terenie. Ojciec pracował w tzw. szopie (zakładzie pracy) Toebbensa, matka w szopie krawieckim Schultza, brat Chilek zatrudnił się jako elektrotechnik, Marek Balin podjął pracę na oddziale chirurgicznym szpitala „Czyste” przy ul. Leszno. Na początku swojego pobytu w getcie rodzina Grynsztajnów otrzymywała też pomoc od Polaków, dawnych współpracowników. W getcie najstarszy z braci oraz przedwojenna nauczycielka języka polskiego przerobili z przyszłą pisarką materiał od 3 klasy szkoły podstawowej do gimnazjum. Przed akcją wysiedleńczą w lipcu 1942 roku rodzina przeniosła się do mieszkania siostry matki, Feli Moszkowicz, przy ul. Nalewki 23. Po ucieczce stamtąd przez miesiąc ukrywali się w szopie Toebbensa, a także w skrytkach przygotowanych w mieszkaniach i na strychach. Grynsztajnowie zostali aresztowani na Stawkach, skąd zapędzono ich na Umschlagplatz. Ojca wepchnięto do pociągu odjeżdżającego do Treblinki, matce i córce udało się uniknąć wywózki. W trakcie „końcowej selekcji” we wrześniu 1942 roku Pola Grynsztajn schroniła się z córką w tłumie ludzi leżących przez dwa tygodnie na strychu kamienicy przy Miłej 26. Chilek Grynsztajn w listopadzie 1942 roku wziął ślub z Helą Herszberg, do której mieszkania przy Nowolipiu 30 wkrótce przeniosła się cała rodzina. Przed wybuchem powstania w getcie matka opłaciła miejsce w bunkrze, w którym ukrywali się przez 3 tygodnie. Zostali zdradzeni przez szabrownika i aresztowani. 9 maja 1943 roku przewieziono ich do Lublina, dzień później do obozu na Majdanku, gdzie matka nie przeszła selekcji. Opiekę nad osieroconą dziewczyną roztoczyła bratowa. Dzięki niej Grynsztajn zdołała przetrwać pierwszy okres obozowego piekła. Z Majdanka trafiły z transportem do Auschwitz. W Birkenau Halinie Grynsztajn wytatuowano nr 48693 i skierowano do bloku 27. Kiedy Hela Grynsztajn zmarła z wycieńczenia, przyszła pisarka otrzymała pomoc od kolejnych „aniołów obozowych”, przede wszystkim od Miriam Prajsowej. 1 stycznia 1945 roku Halina Grynsztajn została postrzelona przez strażnika. Zoperowano ją w obozie męskim. 18 stycznia 1945 roku wyruszyła w marszu śmierci. Po sześciu dniach z grupą więźniarek dotarła do obozu w Ravensbrück. Ostatnie miesiące wojny przeżyła w małym obozie w Naeustadt-Gleve. Po zakończeniu działań wojennych zdołała przetrwać najeżoną niebezpieczeństwami drogę powrotną do Warszawy, gdzie odnalazła brata Marka, jedynego bliskiego ocalałego z Holokaustu. Przybrała jego nazwisko. Uczyła się w gimnazjum. Za namową brata przeniosła się do kibucu, najpierw Ogólnych Syjonistów przy ul. Targowej, później lewicowej socjalistycznej partii Haszomer Hacair przy ul. Poznańskiej.
W czerwcu 1946 roku, w ramach akcji Brycha, wraz z innymi mieszkańcami kibucu nielegalnie przekroczyła granicę, przez Bratysławę, Pragę, obozy w Airing i Bad Reichenhall dotarła do Eschwege, gdzie pracowała na farmie należącej do Haszomer Hacair. Wyjechała do Paryża, uczęszczała do francuskiej szkoły. Po 5 miesiącach dołączyła do młodzieży z kibucu, która w Marsylii oczekiwała na nielegalny wyjazd do Palestyny. Porzucenie nauki stało się przyczyną poważnego konfliktu między przyszłą pisarką a jej bratem. W grudniu 1947 roku Halina Balin dotarła do nowo utworzonego państwa Izrael. Mieszkała i pracowała fizycznie w kibucach En ha-Choresz i En Szemer. Po ślubie wraz z mężem przeniosła się do Tel Awiwu, następnie Jafy. W 1950 roku, po rozwiązaniu pierwszego małżeństwa, wzięła ślub z Henrykiem Birenbaumem. Zamieszkali w baraku we wsi kooperatywnej w Hejrucie, gdzie w 1951 roku urodził się ich syn Yakov, następnie przebywali w obozie przejściowym dla imigrantów, od 1953 roku we wsi Beit Dagan, później w Hercliji, w którym to mieście osiedli na stałe. W 1956 roku przyszedł na świat ich drugi syn, Beni.
Halina Birenbaum po raz pierwszy o własnym doświadczeniu Zagłady opowiedziała publicznie w 1964 r. Wydarzenie to dało początek dziesiątkom spotkań z młodzieżą i dorosłymi (w Izraelu, Polsce i Niemczech). Okazała się porywającą mówczynią obdarzoną szczególną charyzmą. W 1986 r. odbyła pierwszą podróż do Polski, której etapy wyznaczały miejsca pamięci: Warszawa, Auschwitz, Treblinka, Majdanek. Od tej pory odwiedzała kraj pochodzenia regularnie, podróżując także z grupami młodzieży izraelskiej, udzielając licznych wywiadów. W 1995 r. w Yad Vashem wygłosiła mowę podejmującą temat znaczenia wyjazdów ocalałych do Polski. W 2001 roku na zaproszenie Kurii Lubelskiej przygotowała komentarze do stacji Drogi Krzyżowej odprawianej na terenie byłego obozu na Majdanku. W 2014 r. w ramach projektu „Imiona” wzięła udział w uroczystościach w byłym obozie zagłady w Treblince. W każdą ostatnią sobotę miesiąca w Treblince odczytywano jej wiersz Jedźcie do Treblinki. Regularnie brała udział w Marszach śmierci oraz wydarzeniach upamiętniających powstanie w warszawskim getcie.
Debiutowała w 1967 r. książką Nadzieja umiera ostatnia. W języku polskim opublikowała jeszcze 7 tomów prozatorskich i 6 zbiorów poezji. Nowe wiersze publikuje na prywatnej stronie fb.
Twórczość
Proza:
Nadzieja umiera ostatnia, Czytelnik, Warszawa 1967 (wyd. I), 1988 (wyd. II); Nadzieja umiera ostatnia (uzupełnione o teksty Wyprawa w przeszłość, Oficyna Wydawnicza Parol, Kraków 1996; Nadzieja umiera ostatnia, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 2001 i wiele wydań w latach 2007-2019.
[Tłum. na j. angielski: Hope is the last to die; a personal documentation of Nazi, trans. by D. Welsh. Foreword by L. Krzyzanowski, Twayne Publishers, New York 1971.
Hope is the last to die: a personal documentation of Nazi terror, transl. by D. Welsh, Publishing House of the State Museum Wydawnictwo Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 1994 i kolejne wydania: 2008, 2011.
Tłum. na j. czeski: Naděje umírá poslední: očité svědectví holocaustu, překlad M. Páralová-Tardy, Jota, Brno 2010.
Tłum. na j. francuski: L'espoir est le dernier à mourir: une jeune adolescence sous la terreur des nazis, trad. de C. Rouach, Musée d'État d'Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 2008, kolejne wydania: 2016, 2019.
Tłum. na j. hebrajski: Ha-chajim ke-tikwa, tłum. H. Birenbaum, Hocaat ha-kibut ha-meuchad, Ramt Gan 1992.
Ha-chajim ke-tikwa, tłum. H. Birenbaum,Tel Aviv 1994.
Tłum. na j. japoński: Kibō: inochi oru kagiri, Kusakabe Akira yaku, Ushio Shuppansha, Tōkyō.
Tłum. na j. hiszpański: La esperanza es la última en morir: un viaje al pasado, trad. X. Farré, Museo Estatal de Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 2015, kolejne wydania: 2016, 2018.
Tłum. na j. niemiecki: Die Hoffnung stirbt zuletzt, Rainer Padligur Verlag, Hagen 1989.
Die Hoffnung stribt zuletzt. Biographie, S. Fischer, Frankfurt am Main, 1995.
Die Hoffnung stribt zuletzt, E. Kinsky, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 2019.
Tłum. na j. portugalski: A esperança é a última que morre, trad. E. Favre, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 2022.
Tłum. na j. rosyjski: Надежда умирает последней/Nadežda umiraet poslednej, perevod N. Iwaniec, Gosudarstvennyj muzej Aušvic-Birkenau, Warszawa 2019, kolejne wydanie: 2020.
Tłum. na j. włoski: La speranza e' l'ultima a morire: ritorno al passato, trad. di A. Costa, Museo Statale di Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 2014, kolejne wydanie: 2019.
Tłum na j. niemiecki: Die Hoffnung stribt zuletzt: Aufbruch in die Vergangenheit Polen 1986, Berlin 1989, aus dem Polnischen von E. Kinsky, red. T. Świebocka, Verlag Staatliches Museum in Oświęcim, Oświęcim 1993.]
Powrót do ziemi praojców, Czytelnik, Warszawa 1991.
[Tłum. na j. niemiecki: Rückkehr in das Land der Väter, aus dem Polnischen von B. Kosmala, Fischer Taschenbuch, Frankfurt am Main 1998.
Tłum. na j. hebr: Chazara le-erec ha-awot, tłum. H. Birenbaum, Hertzliya 2015.]
Każdy odzyskany dzień. Wspomnienia, red. i wstęp I. Sariusz-Skąpska, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 1998.
Wołanie o pamięć, Wydawnictwo Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka, Oświęcim 1999.
Życie każdemu drogie, fot. A. Bujak, Biały Kruk, Kraków 2005.
Pod osłoną nocy. Wspomnienia z lat 1939-1945, [Sonia i Abram Hurman], napisała i podała do druku Halina Birenbaum, Fundacja Instytutu Studiów Strategicznych, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, Kraków-Oświęcim 2007.
Wciąż pytają, Fundacja na rzecz Międzynarodowego Domu Spotkań́ Młodzieży w Oświęcimiu, Fundacja im. Friedricha Eberta, Przedstawicielstwo w Polsce, Oświęcim, Warszawa, 2011 [wydanie zawiera teksty w j. niemieckim, tłum. R. Wędrychowski].
Historia mojego życia po Zagładzie. Wspomnienia, Wydawnictwo Anna Maria Mickiewicz, Literary Waves Publishing, Londyn 2022.
Tomy poetyckie w języku polskim:
Wiersze, Muzeum Pamięci Narodowej, Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Dzielnicowego Kraków-Podgórze, Kraków 1987.
Nawet gdy się śmieję, KAW, Rzeszów 1990.
Nie o kwiatach, BUS, Kraków 1993.
Jak można w słowach, Centrum Dialogu, Kraków-Oświęcim 1995.
Echa dalekie i bliskie. Spotkania z młodzieżą, Znak, POM Kraków, Kraków 2001 [zawiera też teksty pisane prozą i listy młodzieży z Izraela i Niemiec].
Moje życie zaczęło się od końca, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 2010 [poezje zebrane].
[Tłum. na j. włoski: La mia vita è cominciata dalla fine, trad. Di F. Cicaloni i in., Effigi, Arcidosso (GR), 2014.]
Przekłady i autoprzekłady, antologie (wybór):
Nigun pnimi, Teraklin, [Melodia wewnętrzna], Tel Aviv 1985.
Szlengel W., Aszer karati le-metim. Szire geto Warsza, tłum. H. Birenbaum, Tel Awiw 1987.
Szirim li-fne u-mi-toch ha-mabul, [Pieśni sprzed i z potopu], Sifiriat Maariw, Tel Aviv 1990.
Poems before and within the flood, Ma'ariv Book Guild, Tel Aviv 1990.
Nicht der Blumen wegen. Gedichte aus der Shoah, Ausgewählt und herausgegeben von N. Weissberg-Bob, Gildenstern Verlag, Bad Honnef 1990.
Jetzt wohin? Von aussen nach innen schauen. Gespräche, Gedichte. Brief. Was ist eigentlich "jüdisch" und was "deutsch"?, ed. N. Weissberg-Bob, Lichtig Verlag, Berlin1993.
Selected Poems, trans. J. Friedman, Centrum Dialogu, Kraków-Oświęcim 1997.
Frauen im Holocaust, Hrsg. B. Distel, Gerlingen 2001.
L'espoir ne meurt jamais [H. Birenbaum, D., G. Konopnicki, C. Rouach, S. Brésin], SB. COM, Paris 2002.
Dialog an der Schwelle von Auschwitz. Bd. 1, [M. Deselaers, H. Birenbaum],
Zentrum für Dialog und Gebet, Kraków, Oświęcim 2003.
Beidseits von Auschwitz. Identitäten in Deutschland nach 1945, Dreiig Beiträge, Lichtig Verlag, Berlin 2015.
Wspomnienia z Auschwitz, Wydawnictwo Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 2017.
Wiersze dostępne online (wybór):
http://www.zchor.org/birenbaum/wiersze.htm [dostęp 01.08.2023 r.]
Członkostwo:
Stowarzyszenie Pisarzy Polskich. Oddział Warszawa
Międzynarodowa Rada Oświęcimska III Kadencji (2012–2018)
Nagrody i odznaczenia:
Medal PAX 1939–1945 przyznawany przez Muzeum na Majdanku (1996)
Krzyż Oświęcimski (1997)
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1999)
Tytuł Człowieka Pojednania przyznany przez Polską Radę Chrześcijan i Żydów (2001)
Odznaka „Zasłużony dla Warszawy” przyznawana przez Radę m.st. Warszawy (2015)
Tytuł Honorowej Obywatelki m.st. Warszawy (2018)
Superbohaterka „Wysokich Obcasów” (2018)
Medal Zasłużony dla muzeum Treblinka (2023)
Złoty Klucz Miasta Herzilija w dowód uznania za wkład w edukację na temat Holokaustu (2023)
Charakterystyka twórczości:
Halina Birenbaum tworzy w języku polskim i hebrajskim. Język polski stanowi część jej tożsamości – obywatelki Izraela urodzonej i wychowanej w Polsce. Słowem kluczem twórczości Birenbaum jest pamięć. Zapamiętane z fotograficzną dokładnością miejsca, ludzie, zdarzenia, pracowicie wydobywane z przeszłości i odtwarzane, pojawiają się na kartach jej książek prozatorskich i tomów poezji. W literackim przekazie druzgocące skutki Zagłady nie przysłaniają jednakże radości z samego faktu istnienia. Birenbaum opowiada bowiem nie tyle o śmierci, ile o życiu. Jej pisarstwo jest wołaniem o wiarę w siłę życia i potęgę nadziei.
Zadebiutowała w wieku 38 lat w 1967 roku na łamach krajowego wydawnictwa Czytelnik. Oglądając kilka lat wcześniej transmisje z procesu Adolfa Eichmanna, zrozumiała, że jej misją jest upamiętnianie zamordowanych. Mąż poradził jej, aby zaczęła spisywać swoje świadectwo. Nadzieja umiera ostatnia była dokumentem pamięci o Holokauście. Zdaniem czytelników i krytyki na tle innych tego typu publikacji wyróżniała się szczerością, przenikliwością i „żarliwością” formy przekazu. Uznano, że Birenbaum z odwagą pisze o rzeczach, o których inni milczą. W debiutanckiej książce oddała głos dziewczynce, jaką była w latach wojny. Dziecięca uważność, skupienie na tym, co dzieje się tu i teraz, drobiazgowo odwzorowany entourage, tembr głosów, wreszcie traktowanie nienormalnej rzeczywistości getta i lagrów jako oczywistej codzienności zadecydowały o kształcie przekazu. To forma narracji, nie tylko treść, stała się przyczyną popularności tomu, który był wielokrotnie wznawiany i przekładany. Obnażony w całym swym okrucieństwie proces stopniowej utraty wszystkiego, co przed wojną było całym światem dziewczynki, stał się przekazem uniwersalnym. Na uwagę zasługuje portret „matki uświęcony”. „Afekty tworzą w Nadziei… główne źródło wiedzy o rzeczywistości, z nich również Birenbaum tka w miarę jasną sieć wartości, z jakimi nie rozstaje się w kolejnych książkach” – pisała Marta Tomczok (Syreni śpiew…, s. 198).
Wydany w 1991 r. Powrót do ziemi praojców to ciąg dalszy curriculum vitae polskiej Żydówki ocalałej z Zagłady, która po opuszczeniu kraju urodzenia w Izraelu budowała nową ojczyznę i nową rodzinę. Szczerość i bezpośredniość przekazu są analogiczne do tych, które cechowały jej debiut. Trzeci opublikowany w 1998 roku tom prozatorski pt. Każdy odzyskany dzień, zawierający wybór dzienników pisanych na przestrzeni lat 1966–1997, otwiera zdanie: „Bałagan wszędzie, a ja zamiast wziąć się do pracy – zasiadałam do pisania” (s. 11). Narratorka dała w nim świadectwo zmagania się z wychowaniem synów (w drugim pokoleniu ofiar Holokaustu), z trudnościami życia w państwie nieustannie zagrożonym wojną, także – funkcjonowania jako kobiety-pisarki i emocjami towarzyszącymi publicznymi wystąpieniom w roli świadka Zagłady. Karolina Famulska-Ciesielska akcentowała obecność uwidaczniającej się w dziennikach postawy „nakierowania na tworzenie syntezy z własnej przeszłości i teraźniejszości, by dążyć do możliwej w ograniczonym stopniu harmonii wewnętrznej” (Polacy, Żydzi, Izraelczycy…, s. 99). Autorka przedmowy, Izabela Sariusz-Skąpska, podkreślała wagę zapisów: „Wszyscy, którzy kiedykolwiek słyszeli, jak opowiada Halina Birenbaum, nigdy tego nie zapomną. Warto zapoznać się z kartami jej pamiętnika, aby lepiej zrozumieć, jak to możliwe, że po tylu latach jej relacja jest nadal żywa i przejmująca” (Wprowadzenie, w: Każdy odzyskany dzień, s. 9).
Kierując się imperatywem upamiętniania zbrodni Holokaustu, Birenbaum zapisała i podała do druku relacje innych ocalałych. W tomie Wołanie o pamięć (1999) zawarła 20 historii osób, które przez lata milczały na temat swoich wojennych przeżyć. W osobnym tomie ukazały się opracowane przez pisarkę wspomnienia Soni i Abrama Hurmanów (Pod osłoną nocy, 2007).
W 2005 roku został opublikowany kolejny tom prozatorski pt. Życie każdemu drogie, który otwiera wiersz Nie ma dla mnie obcych: „Nie ma dla mnie obcych kotów/wiem co znaczy przyjść na świat/nie chcianym/poniżanym/jak strasznie jest być godnym/osieroconym”. W całości poświęcony jest wspomnieniom zwierząt, które towarzyszyły pisarce na różnych etapach jej życia. Autorka akcentuje „równoważność”, wspólnotę doświadczenia bezdomności, krzywdy i osamotnienia.
Pierwszy polskojęzyczny tom poetycki Birenbaum ukazały się w nakładzie 150 egzemplarzy w Krakowie w 1987 roku. Trzy kolejne opublikowano w latach 90. XX wieku (Nawet gdy się śmieję, Nie o kwiatach, Jak można w słowach), w 2001 roku wydano zbiór Echa dalekie i bliskie, w 2010 roku ukazały się poezje zebrane Moje życie zaczęło się od końca. Wszystkie utwory poetyckie Birenbaum są podobnie ukształtowane pod względem formy, charakteryzuje je fragmentaryczność. Centralnym tematem jej poezji jest Zagłada. Fundamentalne dla postawy podmiotu jest odkrycie absolutnej nieprzystawalności świata przed- i powojennego, poczucie kruchości istnienia, wyobcowania i „nieutulonego sieroctwa”, winy względem zmarłych i żywych, pragnienie zdefiniowanie siebie „na nowo”. Życiu ocalałej nieustannie towarzyszy strach, przekonanie o niemożności sprostania wymogom codziennego życia i przyszłym wyzwaniom. Pewną formę czasowego ukojenia dają podróże do miejsc pamięci – kaźni, gdzie kiedyś żyli i zostali zamordowani najbliżsi. Niezwykle istotna jest rola „śladów” po unicestwionych dostrzeganych w ciele i zachowaniu krewnych, którzy przeżyli. Bywa, że skrajne poniżenie staje się też źródłem mocy tych, którzy chcą zostać „głosem zamęczonych”. Odzwierciedlenie zyskuje też przekonanie o tym, że „wyzwolenie przyszło za późno” (K. Famulska-Ciesielska, Polacy, Żydzi, Izraelczycy…, s. 146). Istotnym jest świadomie podtrzymywany związek z krajem urodzenia. Religia i tradycje religijne mają wartość emocjonalną. W poetyckim obrazowaniu powtarza się motyw kwiatów, drogi kojarzonej z przebiegiem ludzkiego życia, płaczu, łez (J. Wiśniewska, Wszędzie obca…, s. 92-94).
Halina Birenbaum tłumaczyła wiersze polskich autorów na hebrajski, na łamach polskiej prasy publikowała wiersze, eseje, artykuły. Chętnie udzielała wywiadów. Ukazały się dwa obszerne tomy rozmów z pisarką: Szukam życia u umarłych (rozmowę przeprowadziła Barbara Bochenek, 2013) i To nie deszcz, to ludzie. Halina Birenbaum w rozmowie z Moniką Tutak-Goll (2019). Pragnienie wychowania młodych ludzi w duchu pojednania i wzajemnego szacunku stało się impulsem do wydania książek: Echa dalekie i bliskie. Spotkania z młodzieżą (2001) oraz Wciąż pytają (2011).
Bibliografia przedmiotowa (wybór)
Hasła słownikowe:
Halina Birenbaum, K. Famulska-Ciesielska, S. J. Żurek, Literatura polska w Izraelu. Leksykon, Wydawnictwo Austeria, Kraków Budapeszt 2012, s. 36-38.
Monografie, artykuły, recenzje:
Chłosta-Zielonka J., Obraz dojrzewania w obozie Zagłady: relacja Haliny Birenbaum „To nie deszcz, to ludzie”, „Prace Literaturoznawcze” 2021 nr 9, s. 149-163.
Famulska-Ciesielska K., Polacy, Żydzi, Izraelczycy. Tożsamość w literaturze polskiej w Izraelu, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2008.
Halina Birenbaum. Das Leben als «Hoffnung. Die Geschichte einer Holocaust-Überlebenden mit Texten und Bildern von deutschen Schülern, ed. R. Thier-Hinse, E. Spranger, Dialogverlag, Münster 2004.
Kuryłek A., „Tylko opowiedzieć swoją historię”. O Halinie Birenbaum, w: Pisarze polsko-żydowscy XX wieku. Przybliżenia, red. M. Dąbrowski, A. Molisak, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2006, s. 256-278.
Michalski W., Powroty do spalonych gwiazd, „Akcent” 1992 nr 2/3, s. 247-277.
Meloch K., Cudem zawieruszona cząsteczka, „Więź” 1999 nr 7, s. 66-71.
Nowacka E., Korzenie pojone goryczą, „Nowe Książki” 1998 nr 9, s. 27-28.
Olszewska K., Autobiographical strategy and attitude of Halina Birenbaum as a form of passing on a witness of the Holocaust, w: Autobiography, biography, narration. Research practice for biographical perspectives, ed. by M. Kafar, M. Modrzejewska-Świgulska, Łódź University Press, Jagiellonian University Press, Łódź-Kraków 2013, pp. 33-42.
Ostrowski K., Zawiedzione nadzieje?, „Nowe Książki” 1992 nr 6, s. 22.
Tomczok M., Syreni śpiew i narodziny alternatywy. Literatura Edmona Jabésa, Leopolda Buczkowskiego i Haliny Birenbaum wobec Zagłady, „Ruch Literacki” 2018 z. 2 (347), s. 212.
Wiśniewska J., Wszędzie obca (o poezji Haliny Birenbaum), „Zeszyty Majdanka” 1997, t. 18, s. 91-95.
Zawistowska W., Pamiętam przeszłość, bo droga mi jest teraźniejszość, „Słowo Żydowskie = Dos Jidisze Wort” 1992 nr 24, s. 14.
Zwolska-Płusa K., Dwa oblicza żydowskiej matki w prozie Irit Amiel i Haliny Birenbaum, w: Tożsamość i stereotypy Żydzi i Polacy, red. nauk. J. Mizgalski i M. Soja, Częstochowa 2014, s. 44-56.
Żurek S.J., Polska i Polacy w poezji autorów piszących po polsku w Izraelu, „Postcriptum Polonistyczne” 2016 nr 2 (18), s. 61, 73.
Wywiady/książki:
To nie deszcz, to ludzie. Halina Birenbaum w rozmowie z Moniką Tutak-Goll, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2019.
Szukam życia u umarłych. Wywiad z Haliną Birenbaum, [B. Bochenek], Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Oświęcim 2013.
[Tłum. na j. niemiecki: Ich suche das Leben bei den Toten. Ein Gespräch, trans., ed. B. Kosmala, Metropol Verlag, Berlin, 2019.]
Wywiady w czasopismach (wybór):
Być imigrantem w Izraelu jest bardzo trudno, [I. Bodnar], „Przekrój” 1999 nr 2, s. 14-16.
Dla mnie nie ma tematów tabu, [A. Magdziak-Miszewska], „Więź” 2001 nr 4, s. 64-70.
Już odchodzisz? Z Haliną Birenbaum, poetką, pisarką, bohaterką książki „To nie deszcz, to ludzie”, rozmawia Monika Tutak-Goll, „Wysokie Obcasy” (dodatek do „Gazety Wyborczej”) 2019 nr 21, s. 14-18.
Powroty do innego kraju, [J. Rybak], „Rzeczpospolita” 1996 nr 200, s. 28.
Sypie się ze mnie, [J. Dąbrowska], „Tygodnik Powszechny” 2015 nr 27, s. 72-75.
Filmy dokumentalne:
Nadzieja umiera ostatnia, reż. i scen. T. Wudzki, Polska 1992.
https://www.youtube.com/watch?v=SYSzkiNYU_4 [dostęp 01.08.2023 r.]
Lean at Nossat (Where Are You Going?), reż. J. Kainy, Izrael 2023.
Nagrania spotkań:
https://www.youtube.com/watch?v=VqHi8fmzuFE [dostęp 01.08.2023 r.]
https://www.youtube.com/watch?app=desktop&v=F05KJMnx5fU [dostęp 01.08.2023 r.]
Autorka hasła: Anna Jamrozek-Sowa
Kierowniczka projektu - prof. dr hab. Jolanta Pasterska
Okres realizacji - 20.09.2022 - 20.09.2027
Dofinansowano ze środków budżetu państwa
Instytucja finansująca - Ministerstwo Edukacji i Nauki / Narodowy Program Rozwoju Humanistyki
Wartość projektu - 661 415,00 PLN
Wartość dofinansowania - 661 415,00 PLN